آموزش و پژوهش اقتصاد و بانکداری اسلامی در جهان

1.مقدمه

سابقه آموزش و پژوهش اقتصاد و بانکداری اسلامی در سطح بین‌المللی به بیش از نیم قرن می‌رسد. اما در سه دهه اخیر و به ویژه در هزاره جدید، شاهد افزایش قابل توجه برنامه‌ها و فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی در کشورهای مختلف بوده‌ایم. نکته قابل توجه آن است که تلاش در جهت توسعه فعالیت‌های علمی در اقتصاد و مالی اسلامی مخصوص کشورهای اسلامی نبوده و حتی کشورهای غیر اسلامی مانند، انگستان و آمریکا (به دلایل مختلف) به توسعه این حوزه علمی از دانش اقتصاد توجه دارند. شناخت دقیق این تجارب زمینه توسعه منطقی و روش‌مند آموزش و پژوهش اقتصاد و بانکداری اسلامی در ایران را فراهم می‌نماید. با توجه به این مهم، در این تحقیق تلاش می‌شود تا فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی برخی از موسسات اصلی فعال در سایر کشورها در حوزه اقتصاد و مالی اسلامی مورد بررسی قرار گیرد.

2. آموزش و پژوهش اقتصاد و مالی اسلامی در سایر کشورها 

در آنچه در پی می‌آید تلاش می‌شود تا با مراجعه به تارنماهای موسسات، تجربه آموزش و پژوهش اقتصاد، مالی و بانکداری اسلامی در دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و پژوهشی برخی از دیگر کشورها مورد بررسی قرار گیرد. واضح است كه کشورهايي مانند مالزی، عربستان و انگلستان كه در این زمینه تجربه بهتری دارند، سهم بیشتری از مباحث را نيز به خود اختصاص می‌دهند .
 

مركز بين‌المللي آموزش بانكداري و مالي اسلامي، كه در واقع دانشگاهي با هدف آموزش بانكداري و مالي اسلامي است، در دسامبر 2005 توسط بانك مركزي مالزي تاسيس گرديد. اين اقدام، يكي از فعاليت‌هاي اساسي دولت مالزي به منظور دست‌يابي به جايگاه اول آموزشي، پژوهشي و اجرايي در زمينه بانكداري اسلامي در جهان مي‌باشد. اهداف اين موسسه بر اساس آنچه در اساس‌نامه بيان شده است عبارت‌اند از: 

•         دست‌يابي به جايگاه محوري در ايجاد تعامل و ارتباط ميان مراكز آموزشي-پژوهشي بانكداري و مالي اسلامي در جهان

•         توسعه فعاليت‌هاي آموزشي در حوزه بانكداري و مالي اسلامي

•         حمايت از فعاليت‌هاي آموزشي و پيشبرد مرزهاي دانش در بانكداري اسلامي

•         ارائه دوره‌هاي كاربردي به منظور تقويت آشنايي بانكداران و سرمايه‌هاي انساني با بانكداري اسلامي

•         ارائه خدمات مشورتي در موضوعات گوناگون بانكداري اسلامي به اشخاص حقيقي و حقوقي علاقه‌مند

مركز بين‌المللي آموزش بانكداري و مالي اسلامي در جهت ايجاد تعامل با ساير نهادهاي آموزشي و پژوهشي در حوزه بانكداري و مالي اسلامي تلاش شاياني مي‌نمايد. در اين راستا با موسسات گوناگون فعال در حوزه بانكداري و مالي اسلامي در مالزي تفاهم نامه امضا نموده است. علاوه بر اين، با موسسات آموزشي- پژوهشي، بانك‌ها و گيشه‌هاي اسلامي، موسسات تكافل و بيمه اسلامي و غيره سند همكاري به امضا رسانده است. 

يكي ديگر از اقدامات مركز، تاسيس واحد فقهي مستقل به نام «آكادمي بين‌المللي پژوهشي شريعت » در حوزه بانكداري و مالي اسلامي مي‌باشد. اين آكادمي تلاش مي‌كند تا تحقيقات فقهي مرتبط با بانكداري و مالي اسلامي را مديريت نموده و در زمينه جمع‌آوري و دست‌يابي به فتوا در موضوعات جديد و مستحدثه تلاش نمايد. اكثر مباحث فقهي مركز بين‌المللي آموزش بانكداري و مالي در اين آكادمي مورد بحث واقع مي‌شود.

يكي از فعاليت‌هاي علمي مهم مركز، برگزاري دوره‌هاي آموزشي است. در حال حاضر سه دوره آموزشي معتبر توسط مركز برگزار مي‌گردد كه اولين آن‌ها «دوره حرفه‌اي مالي اسلامي»  بوده و تركيبي از مباحث نظري و كاربردي بانكداري و مالي اسلامي را به مخاطبان ارائه نمايد. تاكنون بيش از هزار فراگير از مالزي و بيش از شصت كشور ديگر از اين دوره فارغ‌التحصيل گرديده‌اند. اين برنامه اصلي‌ترين دوره برگزار شده توسط موسسه بوده و مورد تائيد سازمان‌هاي مختلف و مراكز معتبر مالزي مي‌باشد.

دومين دوره موسسه در حوزه بانكداري و مالي اسلامي، برنامه «كارشناسي‌ارشد مالي اسلامي»  مي‌باشد كه به دو صورت تمام وقت و پاره وقت ارائه شده و تلاش مي‌كند تا دانش‌ كافي در موضوعات اقتصادي، فقهي، حقوقي و مالي (كه به بانكداري و مالي اسلامي مرتبط مي‌شوند) را در فراگيران ايجاد نمايد. اين دوره داراي پايان‌نامه نيز مي‌باشد.

«دوره دكتري بانكداري و مالي اسلامي» دوره ديگري است كه توسط اين مركز ارائه مي‌شود. هدف اين دوره تربيت نيروي انساني متخصّصي است كه از يك طرف در زمينه‌ اقتصاد و مالي متعارف واجد دانش كافي بوده و از طرف ديگر از فقه، اصول فقه و ساير دانش‌هاي اسلامي داراي كاربرد در بانكداري اسلامي اطلاعات مناسبي دارند.

موسسه آموزش و پژوهش اسلامي (وابسته به بانک توسعه اسلامی)

بانک توسعه اسلامي مؤسسه‌اي بين‌المللي می‌باشد كه توسط سازمان کنفرانس اسلامي تاسيس گرديده است. ايده تشکيل اين بانك در همايش وزراي اقتصاد و دارايي کشورهاي اسلامي در سال 1973 مطرح و عملا در سال 1975 به صورت رسمي افتتاح گرديد. اين بانك به عنوان يكي از فعّال‌ترين بانك‌هاي اسلامي جهان، اقدامات مختلف اجرائي به منظور كمك به توسعه اقتصادي كشورهاي اسلامي انجام داده است. بخش‌هاي گوناگون اين بانك عبارت‌اند از: شرکت اسلامي بيمه سرمايه‌گذاري و اعتبار صادراتي، شرکت اسلامي براي توسعه بخش خصوصي، صندوق زيربنايي بانک توسعه اسلامي، دفتر همکاري‌هاي فني و موسسه آموزش و تحقيقات اسلامي وابسته به بانک توسعه اسلامي.

در حال حاضر مؤسسه آموزش و پژوهش اسلامي، يكي از فعاليت‌ترين و اثرگذارترين مراكز آموزشي-پژوهشي اقتصاد و بانكداري اسلامي در جهان مي‌باشد. اين موسسه در سال 1981 با هدف تقويت توليد علم و دانش در حوزه‌هاي نظري و كاربردي اقتصاد و بانكداري اسلامي و همچنين تقويت توان علمي كارشناسان كشورهاي اسلامي تشكيل گرديد. بر اساس اساس‌نامه و سند چشم‌انداز موسسه، اهداف اين مركز عبارت‌اند از:

•         توسعه دانش اقتصاد، بانكداري و مالي اسلامي به عنوان نظام‌هاي علمي منسجم

•         تسهيل کاربرد اقتصاد و مالي اسلامي در كشورهاي اسلامي

•         ارتقاي گفتمان راهبردي حول موضوعات کليدي مورد علاقه در ميان کشورهاي عضو 

•         ارائه آمارهاي مالي، اقتصادي و اجتماعي مرتبط با کشورهاي عضو بانک توسعه اسلامي

•         توسعه امکانات و زيرساخت‌ها به منظور گسترش موقعيت مالي بانك توسعه اسلامي

مـؤسسه آموزش و پژوهش اسلامي در حال حاضـر از چهار بخش و سه واحد کمکي تشکيل شده است که عبارتند از: بخش اقتصـاد اسلامي، بخش تـوسعه و همکاري، بخش بانکـداري و تأمين مالي اسلامي، بخش آموزش، مـرکـز اطلاعات، واحد کمک هاي ويژه، واحد خدمات اداري و واحد انتشارات.

فعاليت‌هاي آموزشي موسسه با هدف توانمندسازي نيروي انساني در كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسلامي در راستاي حل مشكلات و چالش‌هاي جهان اسلام در حوزه اقتصاد و بانكداري، انجام مي‌شود. بيشتر فعاليت‌هاي آموزشي در غالب برگزاري دوره‌هاي آموزشي كوتاه‌مدت در كشورهاي مختلف اسلامي صورت مي‌پذيرد. عناوين برخي از دوره‌هاي آموزشي برگزار شده تاكنون عبارت‌اند از: مديريت مالي و اقتصادي موسسات زکات (الجزيره)، فعاليت‌هاي خيرخواهانه براي افراد مسن و معلول (کويت)، اصول اساسي مديريت و تنظيمات بانک هاي اسلامي (ليبي)، بانکداري اسلامي (يمن) و تأمين مالي کارآفرينان کوچک و متوسط (عربستان سعودي).

فعاليت آموزشي بديع ديگري كه توسط موسسه در هر نيمسال تحصيلي انجام مي‌شود، برگزاري دوره‌هاي آموزش از راه دور  در موضوعات اقتصاد و بانكداري اسلامي مي‌باشد. در هر يك از اين دوره‌ها، يكي از اساتيد برجسته اقتصاد اسلامي به ارائه مقاله يا كتاب خود پرداخته و پس از آن، حاضران مي‌توانند سوالات خود را مطرح نمايند. اين دوره‌ها همزمان ميان چندين مركز آموزشي-پژوهشي اقتصاد اسلامي در چند كشور برگزار مي‌شود. در حال حاضر موسساتي از كشورهاي پاكستان، لبنان، انگلستان و غيره در اين دوره‌ها شركت دارند؛ يادآور مي‌شود از كشور ايران دانشگاه امام صادق (ع) در اين دوره شركت مي‌نمايد.

موسسه بين‌المللي اقتصاد اسلامي (وابسته به دانشگاه بين المللي اسلامي پاکستان)

دانشگاه بين‌المللي اسلامي پاكستان در نوامبر 1980، با نام «دانشگاه اسلامي» و با تعداد معدودي دانشجو، تاسيس گرديد. اين دانشگاه با ارتقاء فعاليت‌هاي خود، در سال 1985 به دانشگاه بين‌المللي اسلامي پاکستان تبديل شد و اکنون با نه دانشکده، شش مرکز علمي، نود برنامه دانشگاهي و 12000 دانشجو مشغول به فعاليت است. موسسه بين‌المللي اقتصاد اسلامي يكي از بخش‌هاي دانشگاه بين‌المللي اسلامي پاكستان مي‌باشد كه در سال 1985 همزمان با تاسيس دانشگاه، به صورت رسمي ايجاد گرديد (هر چند قبل از اين تاريخ نيز فعاليت‌هايي داشته است). اهداف ذيل به عنوان مهمترين كارويژه‌هاي اين مركز بيان شده‌اند:

•         آموزش اقتصاد متعارف، اقتصاد اسلامي، بانکداري و مالي اسلامي و ساير رشته هاي مرتبط در سطوح کارشناسي و تحصيلات تكميلي

•         انجام مطالعات و پژوهش هاي پيشرفته در حوزه اقتصاد و بانكداري اسلامي

•         توسعه همکاري و ارتباط علمي با نهادهاي آموزشي، پژوهشي و اجرايي اقتصاد و مالي اسلامي در سراسر جهان (به ويژه در کشورهاي اسلامي)

•         آماده سازي نيروي انساني براي خدمت به عنوان افراد پيشتاز در اسلامي کردن دانش اقتصاد

•         ارائه بانك جامع اطلاعاتي براي اساتيد، پژوهشگران و سياستگذاران در زمينه اقتصاد، بانکداري و مالي اسلامي و وضعيت اقتصادي کشورهاي مختلف اسلامي

•         ايجاد آگاهي عمومي در زمينه اقتصاد و بانكداري اسلامي از طريق برگزاري دوره هاي آموزشي براي برنامه ريزان، سياستگذاران، مديران مالي و بانکداران در جامعه

•         ارائه خدمات آموزشي و مشاوره اي به افراد شايسته

 •         ارائه پاسخ به سوالات موردي مطرح شده توسط تمامي ذينفعان در موضوعات مختلف اقتصاد و مالي اسلامي.

موسسه بين‌المللي اقتصاد اسلامي در مجموع حدود چهارده دوره آموزشي را در سطوح کارشناسي، کارشناسي‌ارشد و دکتري برگزار مي کند. اين دوره ها شامل کارشناسي، کارشناسي‌ارشد و دکتري اقتصاد نظري، کارشناسي و کارشناسي‌ارشد مديريت مالي و بانکداري و کارشناسي و کارشناسي‌ارشد بانکداري و مالي اسلامي مي‌گردد. همچنين دوره‌هاي كوتاه‌ آموزشي در حوزه بانكداري و مالي اسلامي نيز در اين موسسه ارائه مي‌شود. لازم به ذكر است در تمامي رشته‌هاي آموزشي اين موسسه (اعم از اسلامي و غيراسلامي) دانشجويان موظف به گذراندن برخي از دروس عمومي اسلامي (مانند معارف اسلامي)، فقه، اصول فقه و اقتصاد اسلامي عمومي مي‌باشند .

سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی

سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات‏ مالی اسلامی در تاریخ 27 مارس 1991 در کشور بحرین تأسیس گرديد. این سازمان موسسه‌ای پژوهشي، بین‌المللی، غیر دولتی و غیر انتفاعی می‌باشد. گرچه اين موسسه فعاليت‌هاي پژوهشي گوناگوني از انتشار كتاب و مقاله گرفته تا برگزاري همايش‌ها و نشست‌هاي سالانه را در برنامه‌هاي خود دارد، اما كارويژه اصلي كه آن را از ساير موسسات پژوهشي اقتصاد و بانكداري اسلامي متمايز مي‌نمايد، تلاش‌هاي اين موضوع در ارائه استانداردهای حسابداری، حسابرسی، حاکمیّتی  و اخلاقی برای بانک‌ها و موسسات مالی اسلامی مي‌باشد (آاوفی، 2010، ص 3).

سازمان مذکور موسسه‌ای خصوصی بوده و هزینه‌هایش از طرف اعضا تامین می‌شود. در حال حاضر این سازمان دارای 200 عضو از بیش از 45 کشور جهان می‌باشد که بانک‌های مرکزی کشورهای اسلامی، بانک‌های اسلامی فعال در کشورهای اسلامی و غیر اسلامی و غیره، بخشی از اعضای آن را تشکیل می‌دهند. بانک مرکزی و سازمان بورس و اوراق بهادار کشور نيز عضو این سازمان نیز می‌باشند.

برخی از استانداردهای حسابداری، حسابرسی، حاکمیّتی و اخلاقی تهیه شده توسط این موسسه در طول دو دهه فعالیت خود در کشورهای مختلفی مورد استفاده بانک‌های مرکزی و موسسات مالی اسلامی قرار گرفته است. برخی از کشورهایی که به میزان مناسبی استانداردهای این موسسه را مورد استفاده قرار داده‌اند عبارت‌اند از: بحرین، قطر، اردن، لبنان، سودان و سوریه. از طرفی برخی کشورها نیز به صورت مستقیم از استانداردهای این سازمان استفاده نکرده‌اند، بلکه آن را با توجه به شرایط خاص خود، تعدیل نموده و نسخه اصلاح شده آن را مورد استفاده قرار داده‌اند. مالزی، اندونزی، پاکستان، عربستان سعودی، استرالیا و برخی کشورهای شمال آفریقا در این گروه قرار می‌گیرند (آاوفی، 2010، ص 5).

برخی از مهمترین اهداف این سازمان، بر اساس آنچه در اساس‌نامه تاسیس ذکر گردیده، عبارت‌اند از:

•         تدوین استانداردهای حسابداری، حسابرسی، حاکمیّتی و اخلاقی برای موسسات مالی اسلامی.

•         فراهم نمودن زمینه‌های استفاده از استاندارهای تهیه شده در بانک‌ها و موسسات مالی اسلامی کشورهای عضو از طریق برپایی‏ سمینارها، برگزاری دوره آموزشی، انتشار نشریات دوره‏ای و غیره.

•         انطباق استانداردهای حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی با معیارهای‏ جهانی و متعارف حسابداری و حسابرسی (در صورت امکان).

در حاصل حاضر ساختار سازمانی موسسه شامل‌ بخش‌های متفاوتی می‌گردد که عبارت‌اند از: مجمع عمومی، هیأت امنا، شورای تدوین استانداردهای حسابداری، شورای تدوین استانداردهای حسابرسی و حاکمیتی، کمیته شریعت و نهایتا دبیرخانه.

سازمان حسابداری و حسابرسی برای موسسات‏ مالی اسلامی در دوره فعالیت خود انتشارات گوناگونی داشته است که اغلب آن‌ها رویکردی کاملا کاربردی و اجرایی داشته و اساسا به منظور اجرا شدن در کشورهای عضو و غیر عضو تدوین شده‌اند. مهمترین محتوای تولید شده توسط این موسسه که در دو دهه اخیر به صورت سالانه و یا دوسالانه مورد اصلاح و تکمیل قرار گرفته است دو مجموعه می‌باشد که به ترتیب عبارت‌اند از: «استانداردهای شرعی برای موسسات مالی اسلامی » و «استانداردهای حسابداری، حسابرسی و حاکمیّتی برای موسسات مالی اسلامی».

همان‌گونه که از عنوان این دو مجموعه (که هر دو به صورت کتابچه و به دو زبان انگلیسی و عربی تهیه گردیده‌اند) برمی‌آید، کتاب اول به ارائه استانداردهای شریعت در فعالیت‌های مختلفی که در یک بانک یا موسسه مالی اسلامی جریان دارد می‌پردازد. این مجموعه در حال حاضر شامل 41 استاندارد در رابطه با 41 فعالیت مالی اسلامی رایج بوده و برخی موارد دیگر نیز در حال حاضر در کمیته‌های مرتبط در حال بررسی بوده و پس از نهایی شدن به مجموعه اضافه خواهند شد. این استانداردها در حال حاضر شامل مواردی چون: کارت‌های بدهی و اعتباری، تاخیر در تادیه، ضمانت سپرده، بیمه سپرده، حواله، جعاله، مضاربه، سلم و سلم موازی، استصناع و استصناع موازی، مرابحه، اوراق تجاری، انواع صکوک، قرض‌الحسنه، ترکیب عقود مختلف با یکدیگر، خدمات بانکی، کنترل غرر در مبادلات بانکی، وقف، زکات، صدقات، توزیع سود و غیره می‌باشند.

پس از کتاب استانداردهای شرعی، دومین انتشارات مهم ارائه شده توسط سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی، کتاب استانداردهای حسابداری، حسابرسی و حاکمیّتی می‌باشد. این مجموعه شامل پنج بخش بوده و پس از مقدمه، در بخش دوم به ارائه استانداردهای حسابداری می‌پردازد. در این قسمت (که شامل 25 استاندارد می‌گردد) به صورت جزئی به شیوه حسابداری عقود اسلامی مانند مرابحه، مشارکت، مضاربه، جعاله و غیره اشاره می‌شود. بخش سوم استانداردهای حسابرسی را ارائه نموده و ضوابط حسابرسی، نحوه گزارش‌دهی و غیره، برخی از مباحثی می‌باشند که در این قسمت (که شامل پنج استاندارد می‌شود) مورد توجه قرار می‌گیرند. بخش چهارم استانداردهای حاکمیّتی که لازم است در یک بانک یا موسسه اسلامی موجود باشد را بیان می‌نماید (این بخش شامل هفت استاندارد می‌گردد). بخش آخر نیز بر ارائه کدهای اخلاقی که لازم است در موسسات مالی اسلامی رعایت شود تاکید می‌نماید (این بخش شامل دو استاندارد می‌گردد).

موسسه آموزش عالي مارکفيلد انگلستان

هدف از تشكيل موسسه آموزش عالي مارکفيلد كه در سال 2001 در كشور انگستان تاسيس گرديد، تقويت تعامل و گفتگو ميان اديان و فرهنگ‌هاي گوناگون با يكديگر (با تاكيد بر دين اسلام) مي‌باشد. علاوه بر اين، موسسه تلاش مي‌كند تا نيروهاي متخصّص كه درك صحيحي از موضوعات ديني دارند را براي اشتغال در بخش‌هاي نيازمند تربيت نمايد. در اين موسسه دانشجويان، فرصت يادگيري در مورد چالش‌هاي پيش روي جامعه اسلامي و جامعه بشري را به دست مي آورند.

فعاليت‌هاي اين موسسه در حوزه بانكداري و مالي اسلامي بيشتر صبغه آموزشي داشته و موفقيّت‌هاي اين مركز در ارائه خدمات آموزشي منجر به آن شده است كه در حال حاضر به عنوان يكي از معتبرترين موسسات ارائه دهنده دوره‌هاي مختلف آموزشي در بانكداري و مالي اسلامي در انگستان و جهان شناخته شود. اهداف اين موسسه عبارت‌اند از:

•         تبديل موسسه به مرکز آموزشي-پژوهشي پيشرفته

•         تصحيح و ارتقاء فهم از اسلام، جهان اسلام و جوامع مسلمان از طريق ارائه خدمات آموزشي

•         فراهم نمودن زمينه‌هاي شكل‌گيري قضاوت انتقادي و نگاه مستقل به موضوعات عصر حاضر

•         مجهز کردن دانشجويان به مهارت هاي لازم به منظور توسعه توانايي هاي تحليلي-انتقادي آنان

•         آماده سازي دانشجويان براي درک و مقابله با چالش‌هاي جديدي که از طريق جوامع مدرن و چند فرهنگي به جوامع مسلمان تحميل مي شود

•         کمک کردن به توسعه جامعه محلي از طريق ارائه خدمات آموزشي-پژوهشي مرتبط

•         تلاش در جهت استفاده بهينه از دانشجويان و فراگيران در فرآيند دست‌يابي به اهداف موسسه

•         ايجاد پلي ميان اديان، فرهنگ ها و تمدن ها

ارزيابي فعاليت‌هاي آموزشي موسسه نشان مي‌دهد اين مركز در حوزه بانكداري و مالي اسلامي و برخي ديگر از حوزه‌ها، به ارائه دوره‌هاي كارشناسي‌ارشد و دكتري اقدام مي‌نمايد. يادآور مي‌شود اين مركز موسسه آموزش عالي بوده و فاقد دوره كارشناسي مي‌باشد. در حوزه بانكداري و مالي اسلامي دوره‌هاي مختلفي توسط موسسه ارائه مي‌گردد كه در ادامه به صورت مختصر به ساختار برخي از آن‌ها اشاره مي‌شود.

الف- دوره پيشرفته بانكداري و مالي اسلامي: اين دوره تركيبي از مباحث اقتصاد اسلامي و بانكداري اسلامي بوده و فراگيران موظفّند دروس اجباري و اختياري را به نحوي انتخاب نمايند كه مجموع آن به شصت واحد درسي برسد.

ب- ديپلم پيشرفته بانكداري و مالي اسلامي: اين دوره مشابه دوره قبل بوده با اين تفاوت كه تركيب دروس اجباري، تخصصي و اختياري لازم است به 120 واحد درسي برسد.

ج- دوره کارشناسي ارشد بانكداري و مالي اسلامي: اين دوره مشابه دوره قبل بوده با اين تفاوت كه لازم است دانشجو علاوه بر گذراندن واحدهاي درسي ارائه شده، پايان‌نامه‌اي حداقل 12000 و حداكثر 15000 كلمه‌اي در يكي از موضوعات بانكداري و مالي اسلامي تدوين نمايد.

د- دوره دكتري پژوهشي بانكداري و مالي اسلامي: موسسه داراي دو دوره دانشوري و دکتري مي-باشد که هر دو به صورت پژوهشي برگزار مي شوند. دانش جويان علاقمند به دوره دکتري، ابتدا دوره دانشوري را مي گذرانند و در صورت موفقيت وارد دوره دکتري مي شوند. به عبارت ديگر، دوره دانشوري پيش‌نياز ورود در دوره دكتري مي‌باشد. شرط موفقيت در دوره دانشوري ارائه موفق پژوهش دانشجو در قالب يک سمينار دانشجويي است. شرط موفقيت در دوره دکتري نيز شرکت در برنامه هاي آموزشي‌ـ‌پژوهشي مصوّب به عنوان بخشي از دوره و ارائه  پايان نامه  مي باشد. يادآور مي‌شود پايان نامه هاي دوره دانشوري و دکتري با حضور دو استاد داور (که حداقل يکي از آن ها از خارج از موسسه مي‌باشد) و بدون حضور اساتيد راهنما و مشاور، دفاع مي‌گردد. 
 

يكي از فعاليت‌هاي پژوهشي مهم در رابطه با بانكداري و مالي اسلامي در جهان غرب، طرح پژوهشي مالي اسلامي است كه توسط دانشكده حقوق دانشگاه هاروارد ايالات متحده آمريكا،  برگزار مي‌شود. اين طرح توسط مركز مطالعات خاورميانه (وابسته به دانشكده حقوق دانشگاه هاروارد) در سال 1995 راه‌اندازي گرديده و همچنان نيز ادامه دارد. هدف از اين طرح، فراهم نمودن زمينه‌هاي حقوقي، اقتصادي و مالي مرتبط به منظور توسعه دانش بانكداري و مالي اسلامي در آمريكا و سراسر جهان مي‌باشد. هدف ديگر اين طرح ایجاد فضاي گفتگو و تضارب آراء ميان صاحب‌نظران بانكداري و مالي اسلامي از سراسر جهان مي‌باشد.

مسئولين برگزاري كننده اين طرح پژوهشي اساتيد و فارغ‌التحصيلاني از دانشكده‌هاي حقوق، تجارت و اقتصاد را در اين طرح استخدام نموده و وظايف علمي و اجرايي مرتبط با بخش‌هاي گوناگون اين طرح را توسط اين افراد به پيش مي‌برند. معمولا افرادي كه در اين طرح استخدام مي‌شوند، زمينه كاري مناسبي برايشان در آينده فراهم گرديده و مي‌توانند در بنگاه‌ها، موسسات و گيشه‌هاي بانكي كه به مسائل مرتبط با بانكداري اسلامي مي‌پردازند، مشغول به كار شوند. چندين بانك و موسسه حامي مالي اين طرح پژوهشي هستند كه بانک اسلامي ابوظبي، بانک آرکاپيتا ، اچ اس بي سي ، خانه تأمين مالي کويت و غيره، برخي از آن‌ها مي‌باشند.

توليدات علمي اين طرح تاكنون در قالب چاپ كتاب، حمايت از طرح‌هاي پژوهشي و برگزاري كارگاه‌ها، همايش‌ها و نشست‌هاي علمي ارائه شده است. به عنوان نمونه برگزاري كارگاه آموزشي تورق، کارگاه موضوعات انتخابي و روش شناسانه در بانكداري و مالي منطبق بر شريعت و نشست ابعاد قانوني و نظارتي نهادهاي مالي اسلامي در آمريکا، برخي از فعاليت‌هاي پژوهشي انجام شده در طرح مي‌باشند. همچنين، عناوين برخي از كتب منتشر شده در اين طرح نيز عبارت‌اند از: تأمين مالي فقرا (ارتقاي تأمين مالي خرد به روش اسلامي)، اثر جهاني مالي اسلامي (مروري بر صنعت بانكداري اسلامي و کاربردهايش)، توسعه اقتصادي و جهان اسلام، ريسک و بازدهي سرمايه‌گذاري در بانكداري اسلامي و تأثير واقعه يازده سپتامبر بر صنعت مالي اسلامي.

ارائه خدمات مشاوره‌اي به اساتيد، پژوهشگران و موسسات در داخل و خارج دانشگاه هاروارد در موضوعات مرتبط با بانكداري و مالي اسلامي يكي ديگر از برنامه‌هاي مطرح در طرح مالي اسلامي مي‌باشد. همچنين با هدف خدمت به دانشمندان، پژوهشگران و فعالان صنعت بانكداري و مالي اسلامي و برقراري زمينه گفتگو براي فهم بهتر اين دانش، در طرح پژوهشي مالي اسلامي، کتاب هاي منبع در حقوق، مالي، اقتصاد، تجارت و مطالعات اسلامي جمع آوري شده و با استفاده از آن‌ها و همچنين ساير منابع مكتوب، کتابنامه هاي تخصصي در بانکداري و مالي اسلامي به زبان انگليسي تهيه گرديده است. علاوه بر اين، در اين طرح سعي شده است تا تارنمايي پرمحتوا در حوزه بانكداري و مالي اسلامي كه قابل استفاده براي پژوهشگران سراسر جهان باشد راه‌اندازي گردد.

برگزاري «نشست‌هاي دانشگاه هاروارد در موضوع بانكداري و مالی اسلامی » شايد مهمترين فعاليت پژوهشي انجام شده در طرح مالي اسلامي مي‌باشد. اين مجموعه نشست‌ها از سال 1997 شروع شده و تاكنون ادامه يافته است. دهمین دوره این همایش در مارس 2012 و با حضور محققان بانکداری اسلامی از سراسر جهان (از جمله ايران)، در دانشکده حقوق دانشگاه هاروارد برگزار گردید. مجموعه مقالات و سخنراني‌هاي اين نشست‌ها (كه هر يك بعد و موضوعي خاص را در بانكداري و مالي اسلامي دنبال مي‌كنند) به صورت كتاب به چاپ مي‌رسد. عناوين برخي از اين كتب عبارت است از: مالي اسلامي در بازار جهاني، مالي اسلامي در قرن 21، مالي اسلامي: چالش‌هاي محلي-فرصت هاي جهاني، مالي اسلامي و وظايف پيش رو، مالي اسلامي در بازار جهاني، مالي اسلامي: موضوعات حقوقي و نظارتي، همگرايي مالي اسلامي با جريان غالب اقتصاد، ماليه اسلامي: پويايي ها و توسعه، نظارت، استانداردسازي و شفافيت در بانکداری اسلامی.

3. نتيجه‌گيري و دلالت‌هاي سياستي

در این تحقیق مهمترین تجارب آموزشی و پژوهشی در سایر کشورهای جهان در حوزه اقتصاد، بانکداری و مالی اسلامی مورد کاوش قرار گرفت. یافته‌ها نشان می‌دهد که کشورهای مختلف اسلامی اقدام به راه اندازی دانشگاه‌ها، موسسات آموزشی و نهادهای پژوهشی مستقلی در حوزه بانکداری و مالی اسلامی نموده‌اند که هدف از این کار توسعه مباحث پژوهشی و تولید علم در اقتصاد و بانکداری اسلامی، آشنا نمودن نیروی انسانی و به ویژه فعالان شبکه بانکی (و مدیران بانکی) با موضوعات اقتصاد، بانکداری و مالی اسلامی و نهایتا پاسخ‌ به تقاضای عموم مردم مسلمان در زمینه استفاده از خدمات مالی سازگار با شرع بوده است. علاوه بر این، کشورهای غیر اسلامی مانند انگلستان و آمریکا نیز (به دلایل مختلف) به مقوله آموزش و پژوهش بانکداری و مالی اسلامی توجه نموده‌اند. با توجه به مباحث مطرح شده، شاید بتوان دلالت‌های ذیل را برای نظام آموزشی و پژوهشی کشور استخراج نمود:

الف- در تمامی کشورهای اسلامی مورد بررسی نظام بانکداری اسلامی دوگانه حاکم می‌باشد که در آن بانک‌های اسلامی و غیر اسلامی در کنار یکدیگر مشغول فعالیت می‌باشند و بانکداری اسلامی تنها بخشی از نظام بانکی را به خود اختصاص می‌دهد. با این حال فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی بانکداری اسلامی در این دسته از کشورها بسیار قابل توجه‌تر از ایران می‌باشد. با توجه به اینکه ایران اسلامی جزو معدود کشورهایی است تمامی بانک‌های آن اسلامی هستند (و بانکداری متعارف در آن جایی ندارد) و بزرگترین بانک‌های جهان اسلام نیز در این کشور مشغول به فعالیت می‌باشند، لازم است به مقوله آموزش و پژوهش اقتصاد و بانکداری اسلامی توجه بیشتری گردد.

ج- در اکثر کشورهای اسلامی مورد بررسی، دانشگاه‌های فعال و یا بانک‌های مرکزی اقدام به تاسیس موسسات آموزشی-پژوهشی مختص بانکداری و مالی اسلامی نموده‌اند. مناسب است در آینده زمینه تشکیل چنین موسساتی در ایران فراهم گردد.

منابع و مآخذ
•   پايگاه اينترنتي مركز بين‌المللي آموزش بانكداري و مالي اسلامي به آدرس : www.inceif.org

•    پايگاه اينترنتي مركز مالي اسلامي بحرين به آدرس www.bibf.com

•   پايگاه اينترنتي سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات‏ مالی اسلامی به آدرس www.aaoifi.com

منبع: فصلنامه تازه‌های اقتصاد، شماره 140، تابستان و پاییز 1392، صفحات 119-117