حسين ميسمي (کارشناس پژوهشی)
ساليان متمادي است كه سنت پسنديده قرض‌الحسنه به شكلي خود‌جوش و مردمي ميان ايرانيان رايج است. با اين حال، بر اساس اطلاعات موجود نخستين صندوق قرض‌الحسنه به صورت نهاد مردمي و سازمان‌يافته در سال 1348 و در يكي از مساجد جنوب تهران تأسيس شد. با تصويب و اجراي قانون عمليات بانكداري بدون ربا در سال 1363، قرض‌الحسنه چه در جانب تجهيز منابع و چه در جانب تخصيص منابع به بانك‌ها و ساير مؤسسه‌هاي پولي و اعتباري راه يافت.
عليرغم استفاده بانك‌ها از عقد قرض‌الحسنه در تجهيز و تخصيص منابع، با اين حال چالش‌هاي مشخصي در اين رابطه وجود دارد كه باعث گرديده است در شرايط موجود قرض‌الحسنه بانكي از جايگاه مناسبي برخوردار نباشد و اين خود ضرورت تحول و اصلاح وضع موجود را ضروري مي‌نمايد. در ادامه به صورت مختصر به برخي از چالش‌هاي قرض‌الحسنه بانكي اشاره مي‌شود:
الف- عدم تفكيك بين قرض‌الحسنه و قرض بدون بهره
ماهيت قرض‌الحسنه با نوعي خيرخواهي همراه است. از اين رو ممكن است فردي به فرد ديگري قرض بدهد، اما اين قرض به دليل نداشتن نيّت خيرخواهانه ماهيّتا قرض‌الحسنه نباشد. مهمترين مثال براي اين مورد، قرض‌الحسنه جاري بانك‌هاست. هدف بسياري از افراد از افتتاح حساب جاري، دريافت دست چك و ساير خدمات است كه هر چند ربا به حساب نمي‌آيد، اما به دليل نبود نيّت خيرخواهانه، اين فعاليت قرض‌الحسنه نمي‌باشد. از اين لازم است در نظام بانكي بين قرض بدون ربا و قرض‌الحسنه تفاوت قائل شد.
ب- پرداخت جايزه به سپرده‌ها
در حال حاضر بانك‌هاي كشور به منظور تشويق دارندگان حساب‌هاي قرض‌الحسنه پس‌انداز، بر اساس قرعه‌كشي اقدام به پرداخت جايزه به برخي از دارندگان اين حساب‌ها مي‌نمايند. هر چند اين جايزه‌ها مشروط نيست، اما عملا نوعي شرط ضمني به حساب مي‌آيد. چرا كه اگر بانكي اقدام به انجام قرعه‌كشي نكند، قطعا برخي از سپرده‌گذاران اعتراض خواهند نمود و وجوه خود را از آن بانك بيرون مي‌كشند. انجام چنين عملي (دادن جوايز) در قانون عمليات بانكي بدون ربا نيامده است و به نظر مي‌رسد با ماهيّت عقد قرض‌الحسنه نيز ناسازگار است. از اين رو، پيشنهاد مي‌شود يا اساسا پرداخت جايزه متوقف گردد و اين دسته از حساب‌ها صرفا ماهيت قرض‌الحسنه يابند و يا اينكه عنوان حساب، قرض بدون ربا باشد و نه قرض‌الحسنه.
ج- استفاده از منابع قرض‌الحسنه جهت فعاليت‌هاي سودده
در حال حاضر برخي از بانك‌ها بخشي از وجوه قرض‌الحسنه را جهت استفاده در فعاليت‌هاي سودده اقتصادي به كار مي‌گيرند. در حالي كه مسلما سپرده‌گذاران اين وجوه را جهت فعاليت‌هاي قرض‌الحسنه در اختيار بانك قرار مي‌دهند. از اين رو، پيشنهاد مي‌شود منابع قرض‌الحسنه به طور كامل به فعاليت‌ها قرض‌الحسنه اختصاص يابند.
د- دادن تسهيلات قرض‌الحسنه به كارمندان بانك
در حال حاضر برخي از بانك‌هاي كشور از منابع قرض‌الحسنه جهت دادن تسهيلات به كارمندان خود استفاده مي‌كنند. در اين رابطه بر اساس گزارش دفتر مطالعات اقتصادی مرکز پژوهش‌های مجلس، در حال حاضر حدود نیمی از وام‌های قرض‌الحسنه برخی بانکها، به وام قرض‌الحسنه رفع نیازهای ضروری کارکنان خود آن بانکها اختصاص می‌یابد. اين در حالي است كه بعيد به نظر مي‌رسد نيمي از كارمندان شبكه بانكي از اقشار فقير و نيازمند جامعه باشند. در اين رابطه پيشنهاد مي‌شود بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران با پیشنهاد آیین‌نامه و یا تدوین دستورالعملی خاص، هر گونه استفاده از منابع قرض الحسنه برای کارکنان بانک ها را ممنوع سازد.