حجت‌الاسلام والمسلمین عباس شفیعی‌نژاد، مدیرگروه فقه اقتصادی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) و استاد دانشگاه قم، در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به آغاز اجرای عملیات بازار باز از سوی بانک مرکزی اظهار کرد: در این باره در علم اقتصاد متعارف، خرید و فروش اوراق قرضه مرسوم است؛ بدین معنی که وقتی دولت قصد داشته باشد سیاست پولی انبساطی را اجرا کند، تلاش میکند با خرید اوراق قرضه، پول در اختیار مردم را زیادتر کند تا اقتصاد کشور از حالت رکود خارج شود.
جایگزینی اوراق قرضه با اوراق مشارکت
وی افزود: برعکس این وضعیت وقتی دولت قرار است سیاست پولی انقباضی را اجرا کند، اقدام به جمع کردن پول از دست مردم میکند، یعنی اوراق قرضه را می‌فروشد. عملیات بازار باز هم یکی از سیاست‌های پولی است که بانک‌های مرکزی وقتی اقتصاد کشور در رکود یا تورم قرار دارد از آن استفاده می‌کنند. این ابزار متناسب با بانکداری غربی تعریف شده است.
شفیعی‌نژاد بیان کرد: ما برای اینکه این ابزار مشکل شرعی نداشته باشد به جای اوراق قرضه، اوراق مشارکت را تعریف کرده‌ایم و وقتی از عملیات بازار باز صحبت می‌کنیم منظورمان همین خرید و فروش اوراق مشارکت است. البته از لحاظ شرعی این ایراد بر اوراق مشارکت وارد است که آن مشارکت واقعی صورت نمی‌گیرد؛ هرچند شخص اوراق مشارکت را خریداری میکند که مثلاً روی آن سود ۲۰ درصد علی‌الحساب درج شده، برای اینکه آن مشکل شرعی برطرف شود، اما معمولاً دریافت و پرداخت این سود ناشی از یک عملیات واقعی اتفاق افتاده در بیرون نیست، بلکه به طور معمول بانک مرکزی همان سودی را که از قبل پیش‌بینی کرده بود بدون کم و زیاد به کسانی‌که اوراق مشارکت را خریداری کرده بودند پرداخت میکند.
مشکل شرعی اوراق مشارکت بانک مرکزی
این کارشناس مسائل اقتصادی افزود: نکته دیگر این است که بسیاری از پروژه‌هایی که اوراق مشارکت بابت آنها منتشر می‌شود اگر پروژه واقعی باشد می‌توانیم منطقی برای آن قائل باشیم اما اوراق مشارکتی که بانک مرکزی منتشر میکند مبتنی بر یک فعالیت بیرونی واقعی نیست بلکه بانک مرکزی صرفاً برای اینکه یک سیاست پولی را انجام دهد اقدام به چنین کاری میکند بنابراین مشکل ریشه‌ای شرعی که با روح قوانین شریعت تطابق ندارد این مسئله است که مشارکت واقعی در اینجا انجام نمی‌شود و در بیشتر مواقعی که بانک مرکزی ما اقدام به خرید و فروش اوراق مشارکت به عنوان یک ابزار سیاست‌های پولی میکند با چنین مشکلی مواجه هستیم.
مدیرگروه فقه اقتصادی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) این عملیات بازار باز تا چه اندازه می‌تواند برای کنترل تورم به ما کمک کند؟ تصریح کرد: واقعیت این است که آنچه در اقتصاد ایران اسم آن را بازار می‌گذاریم. در واقع بازار نیست، چراکه بازاری را که با بخش واقعی در ارتباط باشد مشاهده نمی‌‌کنیم. برای مثال درباره ارز وقتی اقدام به خرید و فروش آن انجام می‌شود و گاه خود بانک مرکزی وارد شده و ارز را به بازار تزریق و گاهی کمتر تزریق میکند تا آن بازار را کنترل کند. واقعیت این است که عرضه‌کننده ارز زیاد نیست.
تبعات دخالت دولت در اقتصاد
وی ادامه داد: این یکی از اصول علم اقتصاد محسوب می‌شود که اگر قرار است یک بازار شکل بگیرد باید تعداد عرضه‌کننده‌ها به قدری زیاد باشد که اینها به جای اینکه قیمت‌گذار باشند، پذیرنده قیمت باشند. این در حالی است که چنین مسئله‌ای به هیچ وجه در بازار ارز ما وجود ندارد و عرضه‌کننده ارز کسانی هستند که آن را از راه صادرات به دست آورده‌اند و عمده‌ترین آنها هم فولاد، پتروشیمی و نفت هستند که به دولت وصل‌اند.
این کارشناس اقتصاد اسلامی بیان کرد: بنابراین نوعی از دخالت دولت در تعیین قیمت‌ها وجود دارد و به جای اینکه دولت مشارکت مؤثری برای کنترل داشته باشد اقدامات آن بیش از کنترل به نظر می‌رسد. در رابطه با خرید و فروش اوراق مشارکت به منظور اعمال یک نوع سیاست پولی و کنترل تورم یا مهار کردن رکود هم باید گفت که این اقدام نمی‌تواند در اقتصاد ما چندان واقعیت داشته باشد، چراکه از اقتصاد غرب گرفته شده و اگر باید از ابزاری استفاده کنیم، بهتر است از ابزارهای منطبق با شریعت همانند خرید دین استفاده کنیم.
کارایی زیاد خرید دین
مدیرگروه فقه اقتصادی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) تأکید کرد: اگر این ابزارهای شرعی به خوبی اجرا شوند، کارایی بسیار بالاتری از عملیات بازار باز و خرید و فروش اوراق مشارکت خواهد داشت؛ چراکه پیش‌فرض خرید دین این است که شما قبلاً مبادله‌ای را انجام داده‌اید و این دین ناشی از یک معامله واقعی است، چراکه اگر معامله واقعی نباشد، از منظر شرعی جایز نیست.
شفیعی‌نژاد در پایان گفت: اگر سازوکار مناسبی برای استفاده از ابزار مالی پیشرفته اسلامی تنزیل دِین پیدا کنیم، استفاده از آن به کنترل تورم و افزایش رونق تولید و فعالیت‌های اقتصادی کمک زیادی خواهد کرد.
منبع: ایکنا