در هفته‌های اخیر شاهد اولین جلسات شورای فقهی بانک مرکزی در جایگاه قانونی و رسمی بودیم. این شورا برای سالیان متمادی دارای جایگاه مشورتی در بانک مرکزی بود و مصوبات آن ضمانت اجرایی نداشت و همین مسئله زمینه‌های انتقاد برخی اقتصاددانان و کارشناسان اقتصاد اسلامی را فراهم کرده بود. به دنبال چنین انتقاداتی و همچنین ضرورت لازم‌الاجرا شدن مصوبات شورای فقهی، در برنامه ششم توسعه تبدیل شدن شورای فقهی به یکی از ارکان بانک مرکزی مصوب شد و البته تا حدود یک سال هم این شورای جدید برپا نشده بود. اکنون این امید وجود دارد که شورای فقهی بانک مرکزی با مصوبات کارشناسی شده و همچنین نظارت بر عملکرد شرعی نظام بانکی زمینه‌های تحقق بانکداری اسلامی و همچنین رفع دغدغه شرعی مردم و علما را فراهم کند.
رسمیت یافتن شورای فقهی کمکی به رفع مشکلات بانکی نمی‌کند
کامران ندری، عضو هیئت‌علمی دانشگاه امام صادق(ع)، درباره ارتقای جایگاه شورای فقهی بانک مرکزی گفت: معتقدم ارتقای جایگاه شورای فقهی و رسمیت یافتن آن در بانک مرکزی را می‌توان فی‌نفسه اقدامی مثبت قلمداد کرد اما سخت است مشکلات حوزه بانکداری اسلامی در ایران و همچنین مشکلات مربوط به اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا را به جایگاه شورای فقهی ربط دهیم.
وی ادامه داد: عوامل دیگری سبب شده‌اند بانکداری اسلامی در کشور ما به نسبت سایر کشورها، رشد و ترقی مورد انتظار را نداشته باشد، بنابراین بنده تردید دارم ارتقای شکلی جایگاه شورای فقهی در بانک مرکزی بتواند به رفع این معضلات کمک چندانی کند. به نظرم باید نیازمند ریشه‌یابی عمیقی هستیم که چرا بانکداری اسلامی در ایران آنگونه که باید و شاید توسعه پیدا نکرده است.
بانک‌های اسلامی باید به صورت تدریجی رشد کنند
ندری تأکید کرد: این در حالی است که ما در حوزه بانکداری از پیشگامان بودیم و اگر کشور خودمان را با مالزی مقایسه کنیم، جلوتر از آنها هم نسبت به اسلامی کردن بانک‌ها اقدام کردیم اما به مرور زمان عقب افتادیم. بنده قبلاً درباره اینکه چرا در حوزه بانکداری اسلامی پیشرفت نکردیم و الگوی ما محدود به همان قانون عملیات بانکی بدون ربا باقی ماند و نه در عمل و نه در معماری و طراحی جلو نرفتیم، دیدگاه‌هایم را بیان کرده‌ام و یکی از دلایل عدم پیشرفت قابل ملاحظه بانکداری اسلامی در ایران را سیستم یکپارچه بانکداری اسلامی می‌دانم.
مدیرگروه بانکداری اسلامی پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی بیان کرد: به نظرم باید به صورت تدریجی به سمت بانکداری اسلامی حرکت می‌کردیم و اجازه می‌دادیم بانک‌های اسلامی، فارغ از ملاحظات سیاسی، صرفا با اصلاح روش‌های خودشان به بلوغ برسند و در یک فرآیند تکاملی و تدریجی رشد کنند. در ان صورت احتمال موفقیت ما بیشتر از شرایط کنونی بود.
رقابتی در عرصه بانکداری اسلامی در کشور وجود ندارد
وی افزود: نظام یکپارچه کنونی سبب شده است که رقابت بین بانک‌ها در حوزه اصلاح روش‌ها وجود نداشته باشد و بانک‌هایی که اعتقادی به بانکداری اسلامی و اجرای این عملیات ندارند، وقتی‌که با سایر بانک‌ها ترکیب شوند طبعاً بر آنها چیره خواهند شد و ایده اجرای صحیح بانکداری اسلامی چندان جدی گرفته نمی‌شود.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه امام صادق(ع) گفت: عامل دیگری که در عدم موفقیت ما در حوزه بانکداری اسلامی مؤثر بوده، عدم ارتباطات مناسب بین‌المللی ما با کشورهای اسلامی، بانک‌های اسلامی و سازمان‌هایی است که در زمینه بانکداری اسلامی مشغول فعالیت و ایده‌پردازی هستند و راهکارهای اجرایی ارائه می‌دهند و این عدم حضور در مجامع بین‌المللی و به نوعی عدم ارتباط علمی و تجربی با سایر بانک‌های اسلامی باعث شده که ما درجا بزنیم و گرفتار این رکودی شویم که الان در تئوری و عمل در حوزه بانکداری اسلامی با آن مواجه هستیم.
عدم توجه جدی به تئوری بانکداری اسلامی
این کارشناس اقتصاد اسلامی ادامه داد: نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد که البته این این مشکلات صرفاً به بانکداری اسلامی در ایران برنمی‌گردد و می‌توان به صورت عام به آن نگاه کرد، مسئله عدم توجه به تئوری و نظریه بانکداری اسلامی است؛ بانکداری اسلامی بیشتر به صورت تجربی و کاربردی پیشرفت می‌کند و یک مبنای تئوریک که آن را حمایت کند وجود ندارد.
ندری افزود: می‌توان گفت گام‌های جدی که در عرصه بانکداری اسلامی برداشته شده، عمدتاَ شکلی و صوری بوده و تلاش شده است آن عملیاتی که در بازارهای مالی و به طور خاص در حوزه بانکداری در دنیا وجود دارد، به لحاظ ظاهر و شکلی با اصول شرعی مغایرت دارد به گونه‌ای پیرایش شود که مغایرت با موازین شرعی به چشم نیاید. به نوعی می‌توان گفت روح عملیات بانکداری حتی در بانک‌های اسلامی، همان بانک‌های متعارف است و تلاش شده فقط به لحاظ شکلی و ظاهری، لباسی اسلامی به این نوع بانکداری بپوشانیم.
بانکداری متعارف را به خوبی نشناخته‌ایم
وی اظهار کرد: از سوی دیگر به نظر می‌رسد که الان بانکداری اسلامی به میزان زیادی تحت تأثیر ملاحظات سیاسی قرار دارد تا اینکه بر پایه مبانی متقن علمی استوار باشد. البته این ارتباط چندانی با بانکداری اسلامی در داخل و عملکرد شورای فقهی بانک مرکزی ندارد و عمدتاَ ایرادی است که به دانشگاهیان مربوط است. این موضوع، خاص ایران هم نیست و موضوعی عام و کلی و مسئله‌ای جدی است.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه امام صادق(ع) بیان کرد: به نظرم در تحلیل نظام بانکی متعارف و مرسوم غربی، تحلیل‌های ما از عمق چندانی برخوردار نیست و بانکداری متعارف را به خوبی نشناخته‌ایم. سرعت تحولات در این نوع بانکداری بسیار بالاست و اشکالاتی که به این نظام بانکداری مرسوم وارده بوده در طول زمان در حال رفع شدن است و ایراداتی که به بانکداری متعارف داریم، عمدتاَ مربوط به گذشته است و بسیاری از این اشکالات با ایجاد نهادها و قوانین و مقررات جدید رفع شده است.
بانکداری اسلامی در کشور تحت تأثیر ملاحظات سیاسی قرار گرفته است
مدیرگروه بانکداری اسلامی پژوهشکده پولی و بانکی با بیان اینکه شناخت کافی و کاملی از بانکداری متعارف نداریم، اظهار کرد: شناخت ما از مفهوم ربا هم به‌روز و متناسب با شرایط و مقتضیات زمانی و مکانی نیست و خلأ مباحث بنیادی، مفهومی، تئوریک و نظری در حوزه بانکداری اسلامی، در کنار اشکالات دیگری که عرض کردم کاملا جدی است.
وی در پاسخ به این پرسش که آسیب‌شناسی مسائل مربوط به بانکداری اسلامی در ایران را چه شخص یا اشخاصی باید انجام دهند؟ تأکید کرد: ما باید این آسیب‌شناسی منصفانه و منطقی را به دور از ملاحظات سیاسی و تعصباتی که حاکم بر اداره کشور است انجام دهیم و بگوئیم که چرا در عمل، آنچه در بانک‌های ما در حال انجام است، حداقل روح آن با موازین و اصول اسلامی نمی‌تواند تطابق داشته باشد.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه امام صادق(ع) در پایان گفت: این اقدام، هم کار دانشگاهیان است اما همانگونه که عرض کردم تا سایه سیاست‌زدگی بر تحلیل‌های منصفانه و صرفاَ علمی حاکم است، ما نمی‌توانیم این آسیب‌شناسی منصفانه را انجام دهیم. در این عرصه سیاست‌زدگی و تعصبات نابجا و قضاوت‌های آلوده به سیاست، برای ما مشکل‌آفرین شده است.
منبع: خبرگزاری ایکنا