محمدحسن حقیقی (کارشناس اقتصادی)
همایش بانکداری اسلامی یکی از قدیمی‌ترین و موثرترین همایش‌های برگزار شده در حوزه پول و بانکداری است که پس از تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا در سال‌های مختلفی برگزار شده است. بیست و هفتمین همایش بانکداری اسلامی در شهریور ماه امسال با حضور اساتید و صاحب‌نظران برگزار گردید.
همایش بانکداری اسلامی، در مقایسه با اکثر همایش‌های برگزار شده در کشور، دارای نقاط قوت فراوانی است و اثرگذاری مناسبی دارد. به ویژه اینکه، اساتید و محققان بانکداری اسلامی را در کنار مدیران و بانکداران قرار داده و امکان تعامل سازنده را فراهم می‌آورد. با این حال، همایش مذکور دارای نقاط ضعفی نیز می‌باشد که در ادامه در چند محور به تبیین و نقد سازنده آن‌ها پرداخته شده و پیشنهادات مشخصی جهت برگزاری بهتر همایش مذکور در سال‌های آتی ارائه می‌شود.
الف- نامناسب بودن عنوان همایش: عدم توجه به اصلاح قانون عملیات بانکی بدون ربا
عنوان انتخاب شده برای همایش اخیر: «تعامل نظام بانکداری بدون ربا با بانکداری بین‌الملل» بود که هر چند عنوان مناسبی است، اما بسیار بهتر بود اگر همایش امسال به بحث بسیار مهم و کلیدی اصلاح قانون عملیات بانکی بدون ربا اختصاص می‌یافت.
توضیح آنکه پس از حدود سه دهه، بالاخره بحث اصلاح قانون عملیات بانکی بدون ربا (مصوب ۱۳۶۲) در دستور کار دولت و مجلس قرار گرفته است. با توجه به اینکه اصلاح این قانون بدون شک مهمترین اتفاق در صنعت بانکداری اسلامی در سال ۹۵ به حساب می‌آید و بخش‌های مختلف آن نیازمند کار کارشناسی و ارائه تحلیل‌های علمی است، مناسب بود همایش امسال به این مسئله کلیدی اختصاص می‌یافت. عدم توجه همایش بانکداری اسلامی به مهمترین واقعه بانکداری اسلامی در کشور، یک نقطه ضعف به حساب می‌آید. در این رابطه پیشنهاد می‌شود موضوعات سال آینده با دقت بیشتر و در نظر گرفتن وضعیت صنعت بانکداری اسلامی در کشور تعیین شود.
ب- عدم تخصص اعضای کارگروه علمی همایش در زمینه بانکداری اسلامی
ارزیابی اعضای کارگروه علمی همایش بانکداری اسلامی نشان می‌دهد که عمده اساتید انتخاب شده برای این کارگروه، از اعضای هیئت علمی موسسه عالی آموزش بانکداری ایران هستند؛ که در حوزه بانکداری اسلامی متخصص محسوب نمی‌شوند (هر چند در سایر حوزه‌های علمی صاحب‌نظر می‌باشند).
توضیح آنکه اگر ملاک تخصص در حوزه بانکداری اسلامی را انتشار حداقل یک کتاب تالیفی و سه مقاله علمی-پژوهشی در نظر بگیریم، از مجموع ۱۸ نفر اعضای کارگروه علمی، صرفا ۲ نفر (۱۲ درصد) واجد این شرایط خواهند بود. همچنین، هیچیک از اعضای شورای فقهی بانک مرکزی و یا شورای فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار در کارگروه علمی همایش حضوری ندارند. لازم به تاکید نیست که کارگروه علمی نقش کلیدی در مدیریت محتوای همایش و اجرای صحیح فرآیند داوری مقالات بر عهده دارد. در این رابطه پیشنهاد می‌شود در همایش‌های سال‌های آتی، با تعریف معیارها و شاخص‌های شفاف، صرفا صاحب‌نظران و متخصصین بانکداری اسلامی برای عضویت در کارگروه علمی همایش انتخاب شوند.
پ- سهم ۳۰ درصدی محققین دانشگاهی و ۷۰ درصدی مدیران بانکی از سخنرانی‌ها
ارزیابی مجموع سخنرانی‌های همایش در دو روز نشان می‌دهد که تقریبا ۷۰ درصد سخنرانی‌ها به مدیران عامل بانک‌ها و سایر مدیران ارشد نظام بانکی اختصاص یافته و صرفا ۳۰ درصد به پژوهشگران و محققین بانکداری اسلامی اختصاص یافته است. هر چند اصل اختصاص سخنرانی به مدیران کار ناصحیحی نبوده و می‌تواند در سایر همایش‌ها مفید باشد، اما به نظر می‌رسد با اهداف تعریف شده برای همایش بانکداری اسلامی ناسازگار باشد.
توضیح آنکه هدف از همایش سالانه بانکداری اسلامی، تبیین مهمترین یافته‌های علمی و نوآوری‌های صنعت بانکداری اسلامی در ایران و سایر کشورها و استفاده از آن‌ها جهت آسیب‌شناسی عملکرد مدیران و تلاش در راستای اجرای بهتر قانون عملیات بانکی بدون ربا در کشور است. در این شرایط، مناسب است مدیران نظام بانکی (که در طول سال تریبون‌های مختلفی جهت بیان نظرات خود در اختیار دارند) به جای سخنرانی مجدد، بیشتر از آثار علمی محققین دانشگاهی جهت اصلاح عملکرد نسبتا ضعیف نظام بانکی در اجرای بانکداری اسلامی (که مورد انتقاد مکرر مراجع تقلید و عموم مردم قرار دارد) استفاده کنند.
در این رابطه پیشنهاد می‌شود در سال‌های آتی، بخش عمده سخنرانی‌ها به پژوهشگران بانکداری اسلامی اختصاص یابد و نه مدیران ارشد. اگر این مسئله ممکن نیست، اقلا سالن‌های جانبی برای محققین علمی در نظر گرفته شود تا سخنرانی‌های مدیران، بعد علمی و پژوهشی همایش را تضعیف نکند.
ت- اختصاص نمایشگاه همایش به بانکداری الکترونیک
همه ساله در کنار همایش بانکداری اسلامی، نمایشگاه جانبی برای بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری برگزار می‌شود که فرصت درآمدزایی برای برگزارکنندگان همایش فراهم می‌کند. با این حال، مشکلی که وجود دارد آن است که نمایشگاه جانبی همایش به محلی برای ارائه محصولات بانکداری الکترونیک تبدیل شده و هیچ ارتباطی با عنوان همایش ندارد. در حالی که به طور منطقی، محصولات بانکداری الکترونیک باید در نمایشگاه همایش بانکداری الکترونیک ارائه گردد و نه نمایشگاه همایش بانکداری اسلامی.
علاوه بر این، متاسفانه هیچ یک از دانشگاه‌ها و موسسات علمی-پژوهشی فعال در حوزه بانکداری اسلامی، که در طول یک سال گذشته انواعی از محصولات علمی (مانند کتاب، مقاله و غیره) را در حوزه بانکداری اسلامی تولید کرده‌اند، هیچگونه حضوری در نمایشگاه جنبی همایش نداشته‌اند. علت این مسئله به طور عمده بالا بودن قیمت اجاره غرفه از منظر موسسات آموزشی و پژوهشی است؛ که برخلاف بانک‌ها، معمولا به منابع مالی کافی دسترسی ندارند.
به منظور برطرف نمودن این نقطه ضعف جدی، پیشنهاد می‌شود در سال‌های آتی به دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و پژوهشی پیشرو در حوزه بانکداری اسلامی تخفیف ویژه‌ای جهت اجاره غرفه به منظور ارائه محصولات علمی خود در نمایشگاه جنبی همایش ارائه شود؛ تا از این طریق ارتباط نمایشگاه با عنوان همایش حفظ گردد.
بر اساس آنچه مطرح شد، لازم به ذکر است که متاسفانه اکثر مراجع تقلید (به ویژه آیت الله جوادی آملی) و عموم مردم، از اجرای بانکداری اسلامی در کشور در سه دهه اخیر رضایت ندارند و این مطلب به کرات در رسانه‌های مختلف شنیده می‌شود. همایش بانکداری اسلامی مهمترین واقعه سالانه مرتبط با بانکداری اسلامی در کشور است که می‌تواند فرصتی باشد که بدون تعارفات بی‌‌حاصل، دلایل عدم موفقیت نظام بانکی در اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا مورد بحث واقع شده و بدین منظور از مهمترین یافته‌های علمی محققین در ایران و جهان استفاده شود.
با این حال دستیابی به این مهم، بدون در نظر گرفتن تدابیر مناسب برای رفع چالش‌های ذکر شده در این مختصر (که برخی از آن‌ها سیستمی شده و همه ساله تکرار می‌شوند) امکان‌پذیر نیست و اگر این چالش‌ها مورد توجه قرار نگیرد، شهرت همایش بانکداری اسلامی در بلندمدت تضعیف شده و این همایش بعد از ۲۷ مرتبه تجربه برگزاری، قابلیت رقابت با همایش‌های بین‌المللی بانکداری اسلامی در کشورهایی چون عربستان و مالزی را نخواهد داشت.
همایش بانکداری اسلامی را جدی بگیریم و به این نکته توجه کنیم که در چند سال اول این همایش، مراجع تقلید و برجسته‌ترین فقها و اساتید دانشگاهی در این همایش به صورت جدی به بحث و گفتگو می‌پرداختند و دور شدن از آن کیفیت بالای علمی، شایسته نیست. در پایان تعبیر آیت الله جوادی آملی نیز قابل تاکید است که «دشمن درونی ما غده سرطانی رباست؛ خداوند صریحاً در قرآن فرموده گزینه نظامی من در مقابل ربا روی میز است. ربا اینچنین است؛ اما بسیاری این را باور نکردند».