محمد حسن حقیقی (کارشناس اقتصادی)
«اسناد خزانه» از مهمترین ابزارهایی هستند که در کشورهای گوناگون توسط دولت‌ها و بانک‌های مرکزی جهت اعمال سیاست‌های اقتصادی و تنظیم بازارهای پول و سرمایه مورد استفاده واقع می‌شوند. همچنین، اسناد خزانه اصلی‌ترین اوراق مورد استفاده در بازار بدهی به حساب می‌آیند و عملا بازار بدهی بر اساس این ابزار قوام می‌یابد.
از منظر حقوقی، اسناد خزانه متعارف «سند بدهی» است که صرفا بر اساس اعتبار دولت منتشر شده و در بازار اوراق بهادار تنزیل می‌شود. لذا، دولت که ناشر آن است، می‌تواند هر نوع استفاده‌ای از منابع جمع‌آوری شده بنماید (شامل تسویه بدهی‌های گذشته، تولید کالاها، ارائه خدمات، پرداخت حقوق کارمندان و غیره). بنابراین، نیازی به اینکه دین از قبل وجود داشته باشد و دولت در عوض آن اسناد خزانه منتشر کند، وجود ندارد.
اگر با دید فقهی به اسناد خزانه متعارف نگاه شود، به نظر می‌رسد این مبادلات مصداق «تنزیل دیون صوری دولت به غیردین نزد اشخاص ثالث» هستند. به این معنی که دولت راسا اسناد خزانه را منتشر نموده و به اعتبار خود، آن‌ها را در بازار اوراق به فروش می‌رساند؛ هیچ الزامی هم وجود ندارد که این بدهی‌ها از فعالیت‌های واقعی (خرید و فروش کالاها و خدمات) نشات گرفته باشد.
بر این اساس، این اوراق قرض به دولت به حساب آمده و سندی هم که توسط قرض‌دهنده از دولت دریافت می‌شود، گواهی بازپرداخت اصل و بهره اوراق در آینده است. به عنوان مثال، زمانی که دولت یک برگ یک میلیون ریالی اسناد خزانه را به قیمت هشتصد هزار ریال به یک بانک می‌‌فروشد، بدان معنی است که دولت هشتصد هزار ریال از بانک مذکور در زمان حال قرض کرده و متعهد است در آینده، یک میلیون ریال بازگرداند.
به دلیل چالش ربا، اسناد خزانه متعارف در چارچوب اسلامی قابلیت کاربرد ندارد. با این حال می‌توان با استفاده از ظرفیت عقد بیع دین، صکوکی طراحی نمود که با چالش شرعی مواجه نبوده و تقریبا عمده کارکردهای اقتصادی اسناد خزانه متعارف را داشته باشد؛ این ابزار را می‌توان «اسناد خزانه اسلامی» نامید. بر اساس تعریف، اسناد خزانه اسلامی ابزاری مالی است که مبتنی بر بدهی بخش دولتی به پیمانکاران، شبکه بانکی و همچنین سایر ذینفعان و تأمین‌کنندگان طراحی شده و به وسیله خزانه‌داری کل وزارت امور اقتصادی و دارایی، منتشر می‌شود. این اوراق بدون کوپن، به صورت تنزیلی و بر اساس عقد بیع دین قابلیّت انتشار دارد.
علیرغم مشابهت‌های کارکردی اسناد خزانه اسلامی با اسناد خزانه متعارف، این دو نوع اوراق با یکدیگر تفاوت‌های مهمی دارند و اساسا علت استفاده از کلمه «اسلامی» در عبارت اسناد خزانه اسلامی، اشاره به همین تفاوت‌ها است.
«واقعی بودن دین مبنای انتشار اسناد خزانه» یکی از مهمترین این تفاوت‌ها را شکل می‌دهد. در واقع، اسناد خزانه اسلامی باید حتما بر روی دیون واقعی (دیون حاصل از مبادله کالاها و خدمات) منتشر شود و دولت نمی‌تواند بدون در نظر گرفتن این مسئله و صرفا بر روی اعتبار خود نسبت به انتشار اوراق اقدام ورزد. این موضوع خود مانع توسعه بیش از اندازه بازار بدهی در چارچوب اسلامی شده و به نحوی بین بازار بدهی و بخش واقعی اقتصاد، تناسب ایجاد می‌کند.
علاوه بر این، بر خلاف اسناد خزانه متعارف، هیچ یک از مدل‌های اسناد خزانه اسلامی در سررسید قابلیت تمدید با افزودن مبلغ اسمی اوراق را ندارد. دلیل این مسئله آن است که تمدید بدهی دولت (افزایش زمان بازپرداخت) در ازای افزایش مبلغ اسمی اوراق، با چالش ربای جاهلی مواجه شده و در چارچوب اسلامی قابلیت استفاده ندارد.
در پایان لازم به تاکید است که اسناد خزانه اسلامی دارای ویژگی‌هایی است که آن را از اسناد خزانه متعارف متفاوت می‌سازد (مانند واقعی بودن دین مبنای انتشار اوراق). لذا توصیه می‌شود سیاست‌گذاران بازار بدهی کشور در عمل نیز به تفاوت‌های مذکور دقت کافی داشته باشند تا ماهیت اسلامی این اوراق زیر سوال نرفته و مشکلی شبیه اجرای صوری و غیرواقعی عقود در شبکه بانکی، در بازار بدهی اتفاق نیافتد.
منبع: خبرگزاری ایبنا