ضمن خیر مقدم خدمت حضرتعالی، در رابطه با ضرورت تخصصی شدن فقه، آیا فقه به همین شکل که در حوزه‌ها اداره می‌شود می‌تواند پاسخگوی نیازهای امروزه باشد و یا به یک تحول و تغییری در نحوه‌ی اداره‌ی دروس فقه نیاز داریم؟
«بسم الله الرحمن الرحیم» خوشبخت هستم که در خدمت شما باشم و این مؤسسه‌ی پر برکت انشاءالله به نحو احسن تأسیس شود و شروع به فعالیت‌های خود کند عرض کنم همین که فرمودید طبیعت علوم چون روز به روز گسترش پیدا می‌کند و انتظارات زیاد می‌شود، در مسیر تاریخ به سوی تخصص حرکت می‌کند علم سر جای اوّل خود از حیث مساحت و عمق نمی‌ماند بنده معتقد هستم علم فقه که بعد از علم عقاید مادر همه‌ی علوم است به طور طبیعی نیاز به تخصصی شدن دارد خصوصاً بعد از انتظارات زیادی که در جهان از علم فقه پیدا شده است که باید به نحو دقیق و احسن پاسخگوی مشکلات بشریت باشد. و این انتظارات به طور طبیعی تأکید می‌کند که علم به سمت تخصص برود. ما می‌بینیم که در سطح جهان هم این مسئله‌ی تخصص مطرح است. در سطح جهان ما مجمع بین المللی فقه اسلامی را با حضور نمایندگان کشورهای اسلامی و شخصیت‌های خبره‌ی فقهی در جهان اسلام ایجاد کردیم. تشکیل این مجمع یک حرکتی به سوی تخصص است خود این مجمع هم به سوی نهادهای تخصصی دیگر منتهی شده است مثلاً در رابطه‌ی با اقتصاد ما می‌بینیم که یک هیئت‌های اقتصادی بزرگ در بانک‌های بزرگ حتی در بانک‌هایی که غیر اسلامی هستند ولی یک گیشه‌ی اسلامی دارند هیئت‌های تخصصی تشکیل شده است مثل سی‌تی بانک و امثال این‌ها یا عرض کنم ایجاد آی اف اس بی که مرکز آن در مالزی است برای تنظیم رابطه‌ی بانک‌های مرکزی با بانک‌های اسلامی. این هم یک حرکت بزرگی است. مؤسسات بانکی و اقتصادی دیگر به عنوان مؤسسات بین المللی مرتبط با مجمع فقه اسلامی و در چارچوب فتاوای مجمع فقه تشکیل شده است معنای آن این است که واقعاً ما باید به سوی تخصص حرکت کنیم و خصوصاً حوزه‌ی علمیه‌ی بزرگ قم با وجود انتظارات جهانی. ما هر جا در اطراف جهان رفتیم جوانان می‌گفتند ما منتظر نظر حوزه‌ی علمیه‌ی قم هستیم و شاید بعضی از وقت‌ها اقدامی نمی‌کنیم مگر این‌که نظر حوزه‌ی علمیه‌ی قم به ما برسد پس طبیعی است که ما به سمت تخصص برویم و این حوزه‌ی بزرگ، قدیمی و پر مغز و نغز باید به این سمت حرکت کند.
خیلی ممنون حاج آقا با توجه به حضور حضرتعالی در محافل بین‌المللی و مجامع فقهی و اسلامی بین‌الملل، نهاد‌ها و مؤسساتی که در جهان اسلام به صورت مشخص مسائل فقهی را به شکل تخصصی حل و فصل می‌کنند در چه حوزه‌هایی فعالیت می‌کنند.
یک مجمعی در قاهره به نام مجمع البحوث الاسلامی تشکیل شده است این مجمع هم با حضور کارشناسان و فقیهان برای تشخیص موضوعات و بیان احکام این موضوعات تشکیل می‌شود آن هم به سمت تخصص رفته است. خود همین مجمع بین‌المللی فقه اسلامی زمانی که می‌خواهند یک موضوعی را بررسی کنند فرض کنید به عنوان مثال موضوع موت را که به چه چیزی محقق می‌شود؟ کارشناسان پزشکی از اطراف جهان حتی غیر مسلمان‌ها دعوت می‌شوند که بیایند مفهوم و تصور خود را از موت مطرح کنند در این جمع فقها سؤالات خود را مطرح کنند و آن‌جا یک مجمع تخصصی تشکیل می‌شود. سپس این‌ها فتاوایی در این رابطه صادر می‌کنند. در خیلی از موضوعات همین حضور کارشناسان ضروری است. در مراکز فقهی دیگر همینطور است. یک مرکز در اردن به نام مرکز اهل‌بیت علیهم السلام تشکیل شده است. آن هم با حضور کارشناسان گوناگون است. یک بار می‌خواستند موضوع استنساخ یعنی شبیه‌سازی و امثال این‌ها را بررسی کنند کارشناسان را از آمریکا از اروپا از جاهای دیگر آوردند و از جنبه‌های مختلفِ این مسئله‌ی شبیه‌سازی سؤال کردند و پس از رسیدن به یک تصور جامع شروع کردند به پرسیدن مسئله‌ی فقهی آن. که آیا انجام این کار مجاز است یا خیر؟ اثرات منفی آن چیست؟ اثرات مثبت آن چیست؟ پس واقعاً مجامع جهانی دارد به سمت این مسئله‌ی تخصصی و استفاده‌ی بیشتر از کارشناسان حرکت می‌کند و بنده معتقد هستم که حوزه‌ی علمیه‌ی مقدسه‌ی قم باید به این سمت حرکت کند.
حضرتعالی، بعد از تشکیل جمهوری اسلامی ایران در کشور عزیز ما ایران، از این نظر که نظام اسلامی مسائل فقهی فراوانی دارد، که باید در حوزه‌ی علمیه با دقت بیشتری بررسی و پاسخ داده شود چقدر به تخصصی شدن فقه احساس نیاز می‌کنید ؟
انقلاب اسلامی پیامی جهانی دارد و این طبیعی است که افراد مخلص و منصف بدنبال پاسخ انقلاب اسلامی به نیازهای بشریت هستند، به یاد دارم بعد از انقلاب، مرحوم پروفسور فاروقی- که مؤسسه‌ای دارد برای اسلامیزه کردن دانشگاه‌های دنیا- همراه خانمش، لمیعه فاروقی- که یک خانم مسیحی مسلمان شده بود- از نیویورک حرکت کردند و با شوق به تهران آمدند تا سؤال کنند که جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی چه طرحی برای اسلامیزه کردن دانشگاه‌ها دارد و با شوق جواب‌های متخصصین در این رابطه را استماع می‌کردند؛ متأسفانه ایشان و همسرش زمانی که به نیویورک برگشتند مورد حمله یهودی‌های صهیونیست نیویورک قرار گرفتند به قتل رسیدند. جمهوری اسلامی پیام دارد جمهوری اسلامی برای دل‌های مسلمان‌ها حتی برای شخصیت‌ها و جوامع مستضعف پیام دارد و آن‌ها از جمهوری اسلامی انتظار راه‌حل‌های دارند و ارائه راه حل دقیق و درست متوقف بر مطالعات تخصصی و عمیق در حوزه‌های علمیه است. وظایف ما در این رابطه خیلی زیاد شده. و ما هر کنفرانسی که برویم آن‌جا این سؤالات مطرح است.
خیلی ممنون، حضرتعالی شرایط کنونی حوزه‌های علمیه‌ی جهان تشیع به ویژه حوزه‌ی علمیه‌ی قم را در راستای تخصصی شدن فقه چگونه ارزیابی می‌کنید آیا آن انتظارات برآورده شده است یا هنوز باید کارهای مهمی انجام بگیرد تا بتوانیم به آن حد ایده‌آل برسیم؟
– بحمدلله بعد از پیروزی انقلاب حوزه‌های علمیه‌ی تشیع روز به روز گسترش می‌یابد و می‌بینیم که به سوی توسعه‌ی بیشتر حرکت می‌کند ولی امروز حوزه‌ای به سطح حوزه‌ی علمیه‌ی قم نداریم، حوزه‌ی علمیه‌ی نجف اشرف، که یک حوزه‌ی عظیم و دارای مراجع، شخصیت‌ها و اساتید زیادی است، در نتیجه‌ی ضربه‌هایی که دشمن به این حوزه وارد کرد هنوز به حالت خوبی نرسیده است، امروز حوزه‌ی علمیه‌ی قم چهره‌ی حوزه‌های علمیه شیعه در جهان است و جداً مسئولیت ارکان این حوزه خیلی زیاد است و این مسئولیت محقق نمی‌شود مگر این گرایش‌های تخصصی انجام بگیرد.
به عنوان آخرین سؤال که خیلی هم شما را خسته نکنیم، حضرتعالی در جریان هستید که اخیراً از طرف مقام معظم رهبری مؤسسه‌ی عالی فقه و علوم اسلامی در قم بمنظور پاسخ به نیازهای فقهی امروز ایران اسلامی جامعه بین‌المللی و تربیت مجتهدین متخصص و نظریه‌پرداز در عرصه‌ی فقه های تخصصی تأسیس شده است و امید است کمک و گامی باشد برای متعالی شدن دانش فقه، حضرتعالی چه رهنمودها و چه پیشنهادهایی برای تقویت این مؤسسه و شروع بهتر آن دارید؟
من خیلی خوشحال هستم که مقام معظّم رهبری ضمن توجه به کلّ حوزه، به مساله‌ی تخصص هم لطف زیادی دارند و یکی از الطاف ایشان هم ایجاد مؤسسه‌ی عالی فقه و علوم اسلامی در قم است خوشحال هستم که این مؤسسه با برنامه‌ریز‌ی‌های دقیق و با حضور شخصیت‌های علمی معروف حوزه در زمینه‌ی برنامه‌ریزی شروع به کار کرده است و من می‌دانم که این برنامه‌ریزی‌ها با دقت انجام می‌گیرد و حتی با وسواس، تا شروع آن‌ها شروعی قوی باشد. خیلی خوشحال هستم که این مؤسسه شروع به فعالیت کرد و خیلی امیدوار هستم که در این مرحله اوّل که مساله‌ی تمرکز بر علوم اقتصادی است بتواند موفق باشد البته بنا است مراحل دیگری در رابطه با علوم سیاست و حقوق و رسانه و محیط زیست و امثال این‌ها داشته باشد که همه‌ی این‌ها مهم است ولی اقتصاد خیلی مهم است. واقعاً به اقتصاد که وارد شویم فرصت ورود در زمینه‌های دیگر را پیدا نمی‌کنیم و واقعاً نقش دارد. شما ببینید مرحوم آقای صدردر مقدمه کتاب اقتصادنا نوشتند من اجتهاد کردم و یک مسیری را طی کردم تا این مکتب اقتصادی را به دست اوردم این مکتب که من ارائه می‌کنم یک اجتهادی است و انتظار دارم بعد از این، اجتهادات دیگری بیاید و استفاده‌های اجتهادی دیگر از این فقه اسلامی عظیم بشود ولی متاسفانه می‌بینیم بعد از رحلت حضرت ایشان صلوات الله علیه، اجتهاد جدیدی برای کشف مکتب اقتصادی اسلامی و راه‌حل‌های اقتصادی برای مشکلات، پیدا نشده است و انتظار است حوزه‌ها بیایند این امید‌ها را محقق کنند و به خصوص حوزه‌ی علمیه‌ی قم من امیدوار هستم انشاءالله این مؤسسه امید مرحوم شهید صدر و امید و انتظارات جهانیان را پاسخ دهد و ما شاهد شخصیت‌های فاضل نظریه‌پرداز در زمینه‌های اقتصاد اسلامی باشیم انشاءالله.
حاج آقا یک سؤال حاشیه‌ای که مرتبط با این موسسه نیز می‌تواند باشد اخیراً رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در رابطه با تشکیل شورای فقهی بانک مرکزی و این‌که این شورا به عنوان یکی از ارکان بانک مرکزی وارد قانون شود نامه‌ای را در جواب نامه‌ی معاون اوّل رئیس جمهور نگاشتند با توجه به این‌که حضرتعالی هم در بانک مرکزی عضو شورای فقهی و هم عضو کمیته‌ی فقهی سازمان بورس هستید چقدر این بحث را ضروری می‌دانید و چقدر به این کار نیاز است؟
این هم یکی از برکات ولایت فقیه است که نعمت عظیمی بر جمهوری اسلامی است مسئله‌ی بودن یک کمیته‌ی فقهی به عنوان یک ضرورت در مؤسسات اقتصادی امروز در جهان اسلام طبیعی است یعنی همه‌ی بانک‌های اسلامی حتی بانک توسعه که بانک کشورهای اسلامی است. کمیته‌ی فقهی بانک توسعه واقعاً رکن است. وقتی که این کمیته تصمیم فقهی می‌گیرد و فتوا می‌دهد می‌بینیم که همه‌ی این‌ها مقید هستند که اجرا کنند و رئیس بانک هم آقای دکتر محمدعلی می‌فرمود که اگر حتی خسارتی هم در اجرای این فتوا می‌بینیم آن خسارت را با جان و دل تحمّل می‌کنیم چون نفع بزرگ آن اجرای احکام اسلام است و حتی همین ای اف اس بی که خود مؤسسه را نمی‌توانیم بگوییم اسلامی است. آن کمیته خدمات اسلامی بانک‌ها را بررسی می‌کند چون بعضی از بانک‌ها مثل سی‌تی بانک غیر اسلامی است همین سی‌تی بانک تحت اشراف همین کمیته‌ی فقهیِ بانک توسعه کل سندهای و کارهای خود را انجام می‌دهد و اگر این کمیته موافقت نکند اقدام نمی‌کند پس مسئله‌ی حضور هیئت‌های فقهی در این مؤسسات مسلّم است. فرمایش مقام معظم رهبری مبنی بر این‌که کمیته‌های فقهی یک رکن بانک مرکزی است واقعاً یک مشکل بزرگی را حل کرد و به نظر من قانون بانکداری اسلامیِ اوّل- که حالا بنا است عوض شود- این نقص بزرگ را داشت که بر حضور کمیته‌ی فقهی و هیئت فقهی در مسیر بانکداری اسلامی تأکید نکرده است .
این طرح جدید را که من مطالعه کردم واقعاً طرح جالبی است و دست آن برادرهایی که تهیه کردند درد نکند شنیدم حضرتعالی {حجت الاسلام دکتر موسویان} هم یکی از این برادرها هستید و برادر ما جناب آقای دکتر رضایی واقعاً دست شما درد نکند خیلی با دقت این طرح را تهیه کردید امیدوار هستیم مورد پذیرش نظام بانکی و کل متخصصین باشد و این دستور زیبای مقام معظّم رهبری در این رابطه اجرا شود.
منبع: موسسه‌ی عالی فقه و علوم اسلامی
[1] این مصاحبه پنج‌شنبه ۲۸ مرداد ۹۵ توسط حجت‌الاسلام دکتر سید عباس موسویان در مؤسسه عالی فقه و علوم اسلامی انجام شده است.