لیلا محرابی (کارشناس پژوهشی) [1]
بازار جهانی بانکداری اسلامی با توسعه تولیدات و خدمات منطبق با شریعت در سال گذشته از رشد قابل توجهی برخوردار بوده است. به نقل از نشریه بنکر و بر اساس بررسی برترین نهادهای مالی اسلامی در سال 2013، داراییهای منطبق بر شریعت با رشد 8/67 درصدی نسبت به سال 2012، به 1267 میلیارد دلار رسیده است. در حال حاضر، نهادهای مالی اسلامی از طریق تجدیدنظر و اصلاح تولیدات و محصولات موجود، توسعه خدمات جدید و به‌کارگیری تکنولوژیکی و نوآوری در ایجاد ارتباطات تجاری با سراسر جهان توانسته‌اند نسبت به گذشته از رشد چشمگیری برخوردار گردند. سرعت رشد بانکداری اسلامی، پتانسیل بازار و فضای رقابتی موجود، انگیزه‌های لازم و زمینه‌های جذب فعالان جدید را از طریق تأسیس بانک‌ها و موسسات مالی افزایش داده است. در این راستا، رقابت بالای موجود در بخش خرده‌فروشی باعث تأکید بیشتر بر افزایش تعهدات و خدمات قابل ارائه به مشتریان (مشتری مداری) و گسترش دسترسی محصولات و تولیدات بانکداری اسلامی در مناطق مختلف جغرافیایی از جمله آسیای جنوب شرقی، خاورمیانه و آفریقای شمالی شده است.
نشریه بنکر، هر سال بانک‌های برتر جهان را از لحاظ شاخص‌های مختلف عملکرد صنعت بانکداری ارزیابی و معرفی میکند. این ارزیابی کلیه بانک‌های کوچک و موسسات موفق در جهان را در برمی‌گیرد و علاوه بر درنظرگرفتن عملکرد شایسته بانک‌ها در جهان، دست‌یابی به سطح بالای نوآوری، رشد بازار و حجم معاملات در بازارهای اولیه و سرمایه را نیز مورد توجه قرار می‌دهد. همچنین در این ارزیابی‌ها، قراردادها و معاملات پیشگام و خلاقانه‌ای که شایستگی و نقش نهادهای مالی را برجسته می‌سازد، نیز معرفی می‌گردد. به عنوان مثال انتشار 1/3 میلیارد دلاری صکوک اسلامی توسط بانک تجاری ملی عربستان و صکوک مرابحه توسط بانک مشارکتی البرکای ترکیه به منظور رونق بازارهای جهانی سرمایه و ایجاد افزایش تقاضا برای این نوع از ابزارهای بدهی منطبق با شریعت از دلایل برتری آنها شناخته شده است. در مجموع، هدف کلی نشریه بنکر، شناسایی بانک‌های اسلامی پیشگام در ارائه روش‌های تأمین مالی منطبق با شریعت در سراسر جهان می‌باشد که در ادامه به معرفی مختصری از بانک‌های اسلامی منتخب سال 2014 در سطح جهان، خاورمیانه و به تفکیک کشورهای مختلف می‌پردازیم.
بر اساس رتبه‌بندی نشریه بنکر، برترین بانک اسلامی سال 2014 در جهان، گروه مای بانک اسلامی[2] شناخته شده است. علت انتخاب مای بانک اسلامی، علاوه بر برخورداری از رشد چشمگیر در سال 2013، استراتژی بلندمدت برای ترویج صنعت بانکداری اسلامی در مالزی به عنوان منطقه رقابتی و پیشگام در ارائه خدمات مالی اسلامی بین‌المللی از طریق ایجاد نوآوری در تولیدات و خدمات در بازار جهانی می‌باشد. در این میان، تصویب قانون خدمات مالی اسلامی سال 2013 توسط بانک مرکزی مالزی، توسعه منطقه‌ای و بین‌المللی در طول 12 ماه گذشته، معرفی محصولات گسترده بانکداری خرد، عمده و ایجاد نوآوری در تولیدات و خدمات علی‌الخصوص در کشورهای اندونزی و سنگاپور، باعث ارتقای رتبه مای بانک اسلامی شده و آن را به سومین بانک بزرگ اسلامی در جهان از لحاظ ارزش دارایی‌ها تبدیل کرده است.
وضعیت آماری نشان می‌دهد که سود خالص بانک با جهش 18/4 درصدی در سال 2013 به 333 میلیون دلار رسیده و این در حالی است که ارزش کل داراییهای شرعی و سرمایه Tier1 با رشد 36/8 درصد و 34/9 درصد به ترتیب به 38 و 2 میلیارد دلار افزایش یافته است. علاوه بر این، مای بانک اسلامی بیشترین سهم بازار از تأمین مالی اسلامی (29 درصد) و بازار سپرده (23 درصد) را در بازار رقابتی مالزی کسب نموده است و در هر دو بخش توانسته با رشد 40 درصدی در تأمین مالی اسلامی (متوسط سالیانه 20%) و 17 درصدی درسپرده (متوسط سالیانه 14%) در سطحی بالاتر از استاندارد جهانی قرار گیرد.
بانک مذکور به منظور ارائه خدمات بهتر به مشتریان، رفع نیازهای بانکداری آنها و با تأکید بر محصولات تقاضا محور به معرفی تعدادی تولیدات اسلامی در قالب یک بسته در بازار پرداخته است. برخی از نوآوری ایجاد شده در این مجموعه شامل بکارگیری گسترده نظام بانکداری الکترونیک، انعطاف‌پذیری در حساب‌های پس‌انداز، وام‌دهی بدون اخذ وثیقه برای دسترسی سریع به پول نقد و ارائه برنامه‌های گسترده سرمایه‌گذاری و بیمه‌ای می‌باشد. مای بانک اسلامی از طریق ادغام با گروه سرمایه‌گذاری مای بانک توانسته است با انتشار 134 ورقه صکوک به ارزش 3 میلیارد دلار، سهمی در حدود 7 درصد از بازار بین‌المللی صکوک را بدست آورد. در مجموع، برنامه‌های توسعه‌ای گروه مای بانک با توجه به استحکام سرمایه و موفقیت بازار سرمایه اسلامی از رشد کافی برخوردار بوده و در کنار عوامل دیگر باعث شده است که جایگاه خود را به عنوان یکی از پیشگامان جهانی در عرصه تأمین مالی اسلامی مستحکم سازد.
در خاورمیانه، گروه بانکداری البرکا[3] (ABG) با کسب رشد قابل قبول در سطح بانکی، بازارهای منطقه‌ای و توابع کمکی بین‌المللی به عنوان برترین گروه بانکداری اسلامی معرفی شده است. در سال 2013، داراییهای ABG با رشد 10 درصدی به 21 میلیارد دلار و مجموع سرمایه‌گذاری‌های آن با رشد 7 درصدی به 15/5 میلیارد دلار رسیده است. این در حالی است که عمده بازارهای بانک به شدت تحت تأثیر نوسانات منطقه‌ای و سایر عوارض جانبی ناشی از مشکلات سیاسی بوده‌اند و در این میان، اگرچه اثرات نوسانات ارزی منجر به ایجاد اثرات منفی بر میزان سود برخی از کشورها شده اما گروه بانکدرای البرکا با رشد قابل توجه خود در خاورمیانه که قسمت اعظم آن مربوط به بانک‌های تابعه کمکی است، توانسته در بازارهای داخلی از جمله بحرین، مصر و اردن فعالانه بدرخشد.
به طور کلی، وجود تعهدات گروه مالی البرکا به ایجاد نوآوری در خدمات و به کارگیری تکنولوژی را می‌توان از عوامل اصلی ایجاد رشد آنها طی یک سال گذشته نام برد. به عنوان مثال بانک تابعه البرکا در سودان پرداخت صورت‌حساب و انجام عملیات بانکی از طریق موبایل و ATM را به عنوان یک خدمت جدید تحت عنوان موبایل بانک (بانکداری موبایل) در سال 2014 معرفی کرده است. علاوه بر این، ABG برای اولین بار در صنعت بانکداری اسلامی و نهادهای خدمات مالی سراسر جهان، به راه‌اندازی برنامه‌ای با عنوان مسئولیت اجتماعی بانک پرداخته، که این برنامه با اهداف بشردوستانه و تمرکز بر فرصت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذرای‌های اجتماعی سعی در توسعه جامعه و تأمین منابع مالی لازم در بخش سلامت و مسکن نموده که ارزش سرمایه‌گذاری گروه مالی البرکا در بخش‌های ذکر شده بیش از 925 میلیون دلار یعنی چیزی در حدود 6/5 درصد از کل تأمین مالی و سرمایه‌گذاری بانک بوده است.
در گزارش نشریه بنکر، بانک اسلامی برونئی دارالسلام[4] (BIBD) از لحاظ افزایش در داراییهای منطبق بر شریعت و سرمایه Tier1 به میزان 4/5 درصد و 7/8 درصد به عنوان برترین و بزرگترین بانک اسلامی کشور برونئی در سال 2013 معرفی شده است. بانک مذکور با تغییر استراتژی تجاری خود در سال 2013 و با شعار "برونئی در قلب"[5] به معرفی چندین راهکار نوآورانه و مشتری محور در عملیات‌های بانکی خود پرداخته است. در این زمینه، ارتقای سطح شعب بانکی جهت افزایش رضایت مشتریان، ایجاد باجه‌های راهنما، راه‌اندازی بانکداری سیار و نمایشگاه‌های سمعی و بصری از جمله اقدامات انجام شده برای افزایش ارتباط مشتریان با کارکنان و محصولات به شمار می‌رود. علاوه بر این، بانک مذکور به گسترش خدمات بانکداری الکترونیک برای بهره‌مندی بیشتر مشتریان خرد و تجاری خود با بانکداری نوین و ارائه خدمات پرداخت آنلاین با سیستم‌های هوشمند (موبایل) اقدام نموده است. به طور کلی، بانک اسلامی برونئی توانسته با توجه به سطح دارایی‌ها، تأمین مالی و سپرده‌های خود از جایگاه ویژه‌ای نسبت به سایر کشورهای کوچک آسیای جنوب شرقی آسیا برخوردار گردد.
نشریه مذکور، بانک پاسارگاد در ایران را به جهت عملکرد شایسته در نظام بانکداری الکترونیک و موبایل بانک به عنوان بانک برتر اسلامی معرفی کرده است. بانک مذکور پیشگام در ارائه خدمات بانکداری مجازی، کارت‌های مجازی و سامانه پرداخت همراه بانک (موبایل بانک) بوده و با ایجاد امنیت بالا در بانکداری الکترونیکی خود، سهولت انتقال وجوه به صورت برخط را ایجاد نموده است. در سال 2013، سرمایه Tier1 بانک پاسارگاد از 3/3 میلیارد دلار در سال 2012 به 3/9 میلیارد دلار افزایش یافته، در حالی که طی دوره مشابه، ارزش کل داراییهای اسلامی بانک مذکور از 18 به 24 میلیارد دلار و سود خالص با 25 درصد رشد به 1 میلیارد دلار (802 میلیون دلار در سال 2012) رسیده است.
در اردن، بانک اسلامی اردن به واسطه استراتژی مدیریت احتیاطی خود توانسته است با غلبه بر چالش‌های داخلی و شرایط اقتصاد منطقه‌ای، به کسب بالاترین رتبه رشد در سال 2013 نائل و از جایگاه قابل توجهی در فضای رقابتی بانکداری اسلامی بازار محلی برخوردار گردد. این بانک در میان سایر بانک‌های کشور اردن، مقام نخست را از لحاظ بازدهی سرمایه (18/63 درصد) به خود اختصاص داده است. این در حالی است که در سال 2013، سود خالص بانک با رشد 23/7درصدی از 51/4 میلیون دلار به 63/6 میلیون دلار، کل داراییهای منطبق بر شریعت با رشد 8/6 درصد به 4/6 میلیارد دلار و سرمایه Tier1 با 10 درصد رشد به 321 میلیون دلار رسیده است. بانک مذکور طی یک سال گذشته به توسعه شعب و شبکه ارتباطی (ATM) خود درسراسر کشور پرداخته و به منظور حمایت از مشتریان متقاضی سفر زیارتی به حج و عمره، بسته حمایتی لبیک و برای ایجاد فرصت‌های تحصیلی و آموزشی بالاتر برای جوانان کشور برنامه کمک مالی اقرا[6] را راه‌اندازی نموده است. به طور کلی، بانک اسلامی اردن، ایجاد تنوع، توسعه و بهبود در کیفیت خدمات اجتماعی و بانکداری را سرلوحه فعالیت‌های خود قرار داده و به منظور گسترش شبکه ارتباطی خود با جهان تصمیم به انتشار اوراق مضاربه (صکوک) نیز نموده است.
به نقل از نشریه بنکر، عملکرد مالی شایسته همراه با عملیات بانکداری خلاقانه، توسعه تکنولوژی، سودآوری بالا در هر دو بخش متعارف و اسلامی و کسب بیشترین بازدهی دارایی و بازدهی سرمایه در بانک اهلی یونایتد[7] باعث گردید که این بانک برنده نشان برترین بانک اسلامی در کویت گردد. بانک مذکور از توسعه و رشد قابل توجهی در بانکداری شرکتی و خصوصی برخوردار بوده و با نگرش مشتری محور، برنامه‌های گسترده‌ای برای توسعه این دو بخش از بانکداری و فعالیت‌های خرد در نظر گرفته است. در کشور قطر نیز، بانک اسلامی قطر به واسطه حضور بی‌سابقه در جوامع بین‌المللی و نوآوری در تولیدات و خدمات طی یک سال گذشته، از سوی نشریه بنکر به عنوان بانک برتر شناسایی گردید. این بانک با مشارکت بانک سرمایه‌گذاری قطر، اقدام به ایجاد صندوق‌های منطبق بر شریعت به منظور ترکیب سرمایه‌‌های بین‌المللی و بازارهای صکوک نموده است که از طریق سرمایه‌گذاری‌های مختلف با سطح ریسک‌های متفاوت (کم، متوسط و زیاد) همراه با بازدهی‌های بلندمدت و دائمی را برای مشتریان بانک ایجاد میکند. قابل ذکر است سرمایه Tier1 بانک مذکور در پایان سال 2013، با رشد 0/23 درصدی به حدود 2/5 میلیارد دلار وکل داراییهای شرعی با رشد 5/7 درصدی به 21/2 میلیارد دلار رسیده است.
در مالزی کوچکترین فعال در بازار رقابتی مالزی تحت عنوان بانک الامین [8]OCBC توانسته است با کسب سود خالص به میزان 34 میلیون دلار (رشد 133 درصدی نسبت به سال قبل) در سال 2013، نشان برترین بانک اسلامی کشور را کسب نماید. بانک مذکور برنامه‌های جامعی برای رشد صنعت بانکداری اسلامی در دو حوزه خرد و کلان در نظر گرفته و به طور خاص، از طریق تأمین مالی اسلامی به یک حامی فعال در زمینه توسعه سرمایه انسانی تبدیل شده است.
از دیگر بانک‌های منتخب اسلامی می‌توان به بانک اسلامی ابوظبی در امارات متحده عربی اشاره نمود که با رشد قابل توجه در بیشتر شاخص‌های مهم عملکرد مالی، به عنوان برترین بانک این کشور در سال 2014 از سوی بنکر شناخته شد. میزان سرمایه Tier1 بانک اسلامی ابوظبی در سال 2013، به 3/4 میلیارد دلار، داراییهای منطبق بر شریعت با جهش 22 درصدی به 28 میلیارد دلار و سود خالص نیز با رشد 21 درصد از 326 میلیون دلار در سال 2012 به 395 میلیون دلار رسیده است. بانک مذکور به منظور گسترش کانال‌های ارتباطی خود در دبی و شمال امارات به تأمین مالی و سرمایه‌گذاری در مناطق با رشد جمعیت بالا و نیروی کار فعال، اقدام نموده است و در حال حاضر با 80 شعبه، 600 دستگاه خودپرداز و افزایش 14 درصدی تعداد مشتریان در سال 2013، به بزرگترین شبکه ارتباطی کشور تبدیل شده است. علاوه بر این، مدیریت بنگاه‌های ریسک‌پذیر، رویکرد احتیاطی در تأمین مالی مشتریان جدید، توسعه فعالیت‌های تأمین مالی خرد و توجه ویژه به بنگاه‌های کوچک و متوسط از جمله برنامه‌های پیش‌روی بانک اسلامی ابوظبی به شمار می‌رود.
منبع: فصلنامه تازه‌های اقتصاد، سال یازدهم، شماره 143، صفحات 117-116.