تمهیدات شریعت؛ بررسی موانع ایجاد مطالبات غیرجاری در بانکداری اسلامی

یافته‌ها و شواهد حاکی از آن است که انجام فعالیت‌های بانک بر مبنای بانکداری اسلامی و اجرای درست عقود اسلامی، به کاهش مطالبات غیرجاری و افزایش ثبات بانک کمک می‌کند. این امر در مراحل گوناگون فرایند تامین مالی توسط بانک بر اساس نگرش‌ها و راهکارهای خاص بانکداری اسلامی محقق می‌گردد. در نوشتار حاضر پس از بررسي وضعیت مطالبات غيرجاري در برخي كشورهاي اسلامي، به نقش بانكداري اسلامي در كاهش مطالبات غيرجاري می‌پردازیم و برخی از نگرش‌ها و راهکارهای موجود در مراحل گوناگون فرایند تامین مالی یا اعطای تسهیلات را معرفی می‌کنیم.

وضعيت مطالبات غیرجاری در کشورهای اسلامی 

در شکل 1 روند میانگین نسبت مطالبات غیرجاری به مانده تسهیلات از سال 2005 تا 2012، در یک نمونه از 52 بانک در ده کشور برتر از نظر حجم دارایی بانک‌ها (به جز ایران) ترسیم شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود، نسبت مطالبات غیرجاری از حدود 8 درصد در سال 2008، به مقدار بیشینه 6.03 درصد در سال 2010 رسیده است. این مقدار از متوسط نسبت مطالبات غیرجاری کل کشورها در سال 2010 یعنی 6.44 درصد، کمتر است (صندوق بین‌المللی پول، 2010). پس از سال 2010 این نسبت کاهش یافته و به رقم 62.5 درصد در سال 2012 رسیده است که البته در مقایسه با نسبت مطالبات غیرجاری 4 درصدی در سال 2012 در امریکا بالاتر است. در بین کشورهای نمونه، امارات، بحرین، کویت و پاکستان وضعیت نامطلوب‌تری داشته‌اند. دلیل این امر نیز تسهیلات رهنی بانک‌های اسلامی در این سه کشور است که نسبت بالایی از مطالبات غیرجاری را تشکیل می‌دهند.

در امارات، بحرین و کویت، بانک‌های اسلامی در مقایسه با بانک‌های متعارف به دلیل فعالیت بیشتر در بخش مستغلات، مطالبات غیرجاری بیشتری داشته‌اند. در سال 2012، نسبت مطالبات غیرجاری در بانک‌های متعارف بحرین، 7.6 درصد (گزارش رتبه‌بندی فیچ، 2013) و در بانک‌های اسلامی 12.5 درصد بوده است. در همین سال نسبت مطالبات غیرجاری در بانک‌های متعارف کویت، 5.7 درصد (KFHR، 2014) و در بانک‌های اسلامی، 8 درصد بوده است. همچنین نسبت مطالبات غیرجاری در بانک‌های متعارف امارات، 7.6 درصد (بانک جهانی، 2014) و در بانک‌های اسلامی، 9.03 درصد بوده است. البته بانک‌های اسلامی معمولاً مقادیر سرمایه بالاتری نگه‌داری می‌کنند و به وسیله آن قادر به جذب زیان‌های محتمل خواهند بود.

 شكل 2- متوسط نسبت مطالبات غيرجاري به مانده تسهيلات در بانك‌هاي اسلامي كشورهاي مختلف (درصد)- بانك مركزي ج. ا. ا. و KFHR 

نقش بانكداري اسلامي در كاهش مطالبات غيرجاري 

شواهد و یافته‌ها نشان می‌دهد که فعالیت‌ها بانک‌ها بر مبنای شریعت اسلام، عموماً به حفظ ثبات آنها کمک می‌کند و تاثیر نسبتاً زیادی بر افزایش کیفیت دارایی‌ها و کاهش مطالبات غیرجاری آنها دارد. شواهدی از ثبات و پایداری موسسات مالی اسلامی در مقابل موسسات مالی متعارف وجود دارد که بر اساس مطالعاتی که توسط باله، فاروق و انخنا در سال 2012 در مورد یک پایگاه داده ای کامل در پاکستان با 150 هزار قرارداد تأمین مالی در بازه 2006 الی 2008 انجام شده است، نتیجه این گونه نشان داد که نرخ نکول در بانک‌های اسلامی، کمتر از نصف نرخ نکول مشاهده شده در وام‌های متعارف است. به این واقعیت در مقاله چیهاک و هسی (2010)، بک و دمیرگوچ، کونت و مروچ  (2013)، عابدی‌فر، مولینوکس و ترازی (2010)، زهیر و فاروق (2010)، گاماگینتا و روخیم (2011) و عالم (2011) به شکل مقایسه‌ای بین ریسک های اعتباری کشورهای اسلامی و بانکداری متعارف، کیفیت دارایی بانک‌های اسلامی و شاخص های دیگر اذغان شده است.   

برای آنکه با نگرش‌ها و اقدامات موجود در بانکداری اسلامی برای افزایش کیفیت دارایی‌ها و کاهش مطالبات غیرجاری بهتر آشنا شویم، فرایند بروز مطالبات غیرجاری را به سه مرحله تقسیم می‌کنیم: 1- پيش از اعطاي تسهيلات، 2- پس از اعطاي تسهيلات و پيش از معوق شدن تسهيلات، 3- پس از معوق شدن تسهيلات. در هر يک از این مراحل، در چارچوب اصول بانکداري اسلامي، نگرش‌ها و راهکارهايی وجود دارد که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.    

در مرحله پيش از اعطاي تسهيلات، نوع نگرش به اعتبار و کيفيت اعتباري، مديريت وثايق، تضامين و ... از جمله مواردي است که در آنها بین بانکداری اسلامی و متعارف تفاوت‌هایی وجود دارد. براي مثال وقتی سپرده‌های بانکی در قالب مضاربه یا وکالت در اختیار بانک اسلامی قرار می‌گیرد، بانک موظف است وجوه جمع‌آوري شده را به طور بهينه تخصيص دهد، شايد بتوان گفت که انجام رتبه‌بندي اعتباري به منظور اعطاي تسهيلات براي بانک اسلامي يک امر اختياري نيست، بلکه موظف است تا پيش از اعطاي تسهيلات، کيفيت اعتباري متقاضي را به خوبي ارزيابي کند. همچنین دریافت تضامین و وثایق مطمئن در ازای پرداخت تسهیلات به منظور اطمینان از بازپرداخت، جزو تکالیف بانک محسوب می‌شود. به منظور کاهش مطالبات غیرجاری برخی اقدامات پیشگیرانه قابل انجام است که عبارتند از: اعطای تسهیلات به متقاضیان واقعی وجوه بر اساس ضابطه، تنظیم قراردادهای اعطای تسهیلات با هدف کنترل ریسک اعتباری، ایجاد رابطه و تعامل مثبت میان بانک و مشتری بر اساس منافع دوجانبه و... .

نتیجه‌گیری  

با توجه به شواهد و یافته‌ها می‌توان گفت فعالیت بانک‌ها بر مبنای بانکداری اسلامی و پای‌بندی به قوانین شرعی، در کاهش مطالبات غیرجاری و افزایش کیفیت دارایی‌های آنها تاثیر مثبت دارد. این امر در مراحل گوناگون فرایند تامین مالی توسط بانک با نگرش‌ها و راهکارهای مبتنی بر اصول شریعت محقق می‌گردد. شایان ذکر است که توجه به اصول شریعت در بانکداری اسلامی به معنی نادیده گرفتن تجارب و ضوابط متعارف در صنعت بانکداری که با ضوابط شرعی مغایرت ندارد، نیست. با توجه به تجربه بحران مالی اخیر و وجود شواهدی موفق از عملکرد مثبت بانک‌های اسلامی، به نظر می‌رسد، اهتمام و تلاش جدی برای فعالیت شبکه بانکی ایران در چارچوب بانکداری اسلامی به صورت واقعی، می‌تواند در رفع معضل مطالبات غیرجاری و مقاوم‌سازی نظام بانکی در برابر تکانه‌های اقتصادی اثربخش باشد.

  مآخذ