آیت الله هادوی تهرانی در جلسه ی افتتاحیه دوره بانکداری اسلامی که صبح دیروز در سالن شهید صدر دانشگاه امام صادق علیه السلام برگزار شد، به تبیین دیدگاه خود در مورد بانکداری اسلامی پرداخت.
جلسه ی افتتاحیه این دوره آموزشی- پژوهشی که توسط مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه السلام برگزار شد میزبان اساتید مالی- اقتصادی کشور، دانشجویان مقطع دکتری و جمعی از دانشجویان این دانشگاه بود.
هادوی تهرانی در ابتدای سخنرانی خود با تجلیل از مقام علمی- معنوی شهید آیت الله صدر و پرچمداری ایشان در زمینه ی اقتصاد اسلامی افزود: کتاب اقتصادنا شهید صدر با گذشت نیم قرن از تاریخ تالیف آن، هنوز مرجعیت خود را حفظ کرده است. مرحوم آیت الله بروجردی در مورد کتاب شرایع می فرمودند: شرایع محقق حلی قرآن فقهاست. کتاب اقتصادنا شهید صدر نیز قرآن اقتصاد اسلامی است.
وی آغاز ظهور مفهوم بانکداری اسلامی به شیوه ی علمی در کشور را با تالیف کتاب «البنک اللاربوی فی الاسلام» آیت الله شهید صدر دانستند و خاطر نشان کردند که مبنای تدوین قانون بانکداری بدون ربا در سال 61 در کشور که با محوریت مرحوم آیت الله رضوانی انجام شد کتاب «البنک اللاربوی فی الاسلام» بوده است. ایشان در ادامه سخنان خود به تفکیک بانکداری بدون ربا و بانکداری اسلامی از نگاه شهید صدر پرداختند و عنوان کرد: ایده ای که شهید صدر در کتاب داشتند این بود که فعالیت های بانکی را از منظر فقهی مورد بررسی قرار دهد و آنجایی که به لحاظ ربا مشکلی دارد برای آن چاره‌ای بیاندیشد. به همین دلیل اسم این کتاب را بانک بدون ربا گذاشتند نه بانکداری اسلامی و ایشان به این نکته توجه داشتند که این همان بانک متعارف است که سعی شده آنجایی که به لحاظ فقهی مشکل دارد، برای آن راه حلی ارائه شود.
وی با اشاره به ضرورت پرداختن به بانکداری اسلامی و نقص جدی سیستم فعلی بانکی کشور تهیه‌ی قانون بانکداری بدون ربا در سال 61 را ناقص دانست و عنوان کرد که از همان ابتدا قرار بود که این قانون برای دوره‌ای اجرا شود و بعد بازنگری شود که مدت این بازنگری بسیار طولانی شده است.
وی در سخنرانی خود در جمع شرکت کنندگان دوره بانکداری اسلامی مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه السلام به تبیین دیدگاه های موجود در کشور در مورد اقتصاد اسلامی و نقد این دیدگاه ها پرداخت و گفتند:
در زمینه‌ی اقتصاد اسلامی به صورت کلان و بانکداری اسلامی به صورت خاص با سه رویکرد کلان مواجه هستیم. رویکرد اول که علیرغم گذشت دهها سال از انقلاب اسلامی و پیدایش این ادبیات اسلامی هنوز این رویکرد طرفداران جدی در دانشگاهها و برخی صاحب نفوذهای مجموعه اجرایی کشور دارد که چیزی به بنام بانکداری اسلامی یا اقتصاد اسلامی وجود ندارد همانگونه که پزشکان انسان طبیعی را مورد بررسی قرار می‌دهند خواه یهودی، مسیحی یا بت پرست باشد در علم اقتصاد نیز انسان اقتصادی مورد مطالعه است.
این رویکرد بر این مبنا استوار است که مباحث علمی، ارتباطی با مباحث ارزشی ندارد و این در واقع یک مبحث فراعلمی است. خودش یک امر علمی به معنای علم تجربی نیست در واقع یک عنصر به معنای فلسفی است. ولی در عین حال به عنوان یک امر مسلم بر روی آن مانور داده می شود و اصرار میشود که علم ربطی به مباحث ارزشی ندارد. البته ما برای اینکه بتوانیم این را در کشور تفهیم کنیم که این رویکرد افسانه ای است که برای کشورهای اسلامی ساخته شده، از حدود 20 سال پیش در دانشگاه شریف رشته فلسفه علم را راه اندازی کردیم. دلیل راه اندازی این فلسفه ی علم در یک دانشگاه صنعتی این است که فلسفه ربطی به صنعت به معنای خاص کلمه ندارد اما ما اصرار داشتیم که نشان دهیم که حتی علوم تجربی هم بر پایه‌های غیر تجربی و بر مباحث فلسفی استوار است چه برسد به علوم انسانی که کلا مفاهیم آن به مفاهیم ارزشی ارتباط پیدا می‌کند.
این نگاه که علوم به صورت کلی یا علوم انسانی به صورت خاص ارتباطی با مفاهیم ارزشی ندارد یک افسانه و اسطوره ایست که بیشتر برای کشورهای جهان سومی تهیه شده در حالی که در غرب اگر کسی این حرف را بزند به او می خندند و خود می‌دانند که این حرف قطعا باطل است.
اقتصاد سرمایه‌داری به صورت خاص یا اقتصاد کمونیستی یا سوسیالیستی در یک بستر کاملا خاص فرهنگی شکل گرفته و نه تنها به مسائل دوران قرون وسطی مربوط می شود بلکه به دوران گذشته اروپا و به صورت خاص به فرهنگ مسیحی مرتبط میشود. یعنی کل این مفاهیم به شکل‌های مختلف عکس‌العمل‌هایی ایجاد کرده و اقتصاد تبدیل شده به این چیزی که ما به صورت خاص در فرهنگ سرمایه داری می بینیم که مبتنی است بر فردگرایی و لیبرالیسم سیاسی و لیبرالیسم اقتصادی.
وی به نگاه غرب به علوم انسانی اسلامی پرداخت و اشاره کرد که دنیای غرب امروز مرجع برخی علوم انسانی اسلامی شده و به صورت تخصصی به دنبال اقتصاد اسلامی است در حالی که عده‌ای در داخل علوم انسانی اسلامی را نفی می‌کنند و در ادامه ی مطالب خود گفتند: تقریبا به صورت سالیانه دانشگاه هاروارد در زمینه‌ی اقتصاد اسلامی و مالی اسلامی اجلاس بزرگی را برگزار می کند که بنده هم به این اجلاس ها دعوت شده ام هرچند تا کنون در آن شرکت نکردم. امروز در دنیای غرب نظریه های اقتصاد اسلامی تئوری شده و به دست فقهای عربستان و مصر مورد تایید فقهی قرار می گیرد و در کشور مالزی آزمایش می شود.
مدرس برجسته ی حوزه و دانشگاه در ادامه ی سخنان خود به رویکرد دوم در حوزه‌ی اقتصاد اسلامی و به صورت خاص در بانکداری اسلامی پرداخت و خاطر نشان کردند: برخی معتقدند که اقتصاد متعارف دستاوردهایی داشته است. به صورت خاص در بانکداری متعارف بشر به دستاوردهایی رسیده که باید از آن استفاده کنیم و آن جاهایی که با اسلام ناسازگار است و خلاف مبانی اسلام است را حذف کنیم یا جایگزینی برای آن قرار دهیم که از لحاظ اسلامی پذیرفته باشد. این رویه همان است که شهید صدر در البنک اللاربوی پذیرفته است، همانی است که در بانکداری بدون ربا پذیرفته شده است، این همان رویه‌یست که در شورای مشورتی بانک مرکزی و کمیته ی فقهی بورس پذیرفته شده است. یعنی ابزارهایی که در سیستم بانکی و مالی وجود دارد در جلسات مطرح میشود که آیا به لحاظ فقهی مشکل دارد؟ اگر مشکل دارد چگونه می‌أشود آن را حل کرد؟ آیا به جای این ابزارها باید ابزار دیگری جایگزین شود؟
وی در نقد این نوع نگاه و آسیب جدی آن بر پیکره اقتصاد کشور افزود: وضعیت نابسامان اقتصاد ما معلول عوامل مختلفی است. یکی از دلایل اصلی آن استفاده از ابزارهایی است که براساس رویکرد دوم تدوین و اجرا شده‌اند. بر اساس رویکرد دوم ابزارهای اقتصادی سرمایه داری را گرفتیم آن قسمت را که فکر کردیم اسلامی نیست را حذف کردیم و از آن در اقتصاد کشور استفاده کردیم. این ابزارها بستر خاص فرهنگی و یک مجموعه‌ی خاصی را در زمینه‌ای که خودش در آنجا شکل گرفته داشته است .حال ما نه آن بستر فرهنگی را داریم و نه آن ابزار را به صورت خاص گرفتیم.
یکی از دلایل بحران ما در حوزه‌ی اقتصاد این است که ما عنصر مهم ابزارهای اقتصاد سرمایه‌داری که همان ربا و دیگر موارد است را حذف کردیم و از این ابزارها انتظار نتیجه داریم. البته به ظاهر ما ربا را حذف کردیم. من معتقدم که نه تنها نگرش ربوی را حذف نکردیم بلکه تقویت کردیم. شما به تکرر عناوین اقتصاد ربوی نظیر خواب سرمایه و غیره را در ادبیات معاملات مردم که روح محاسبات ربوی است می بینید. یعنی ما آمدیم اقتصاد سرمایه‌داری را ناتوان کردیم، وارد کشور کردیم، نه تنها نتوانستیم به منافع اقتصاد سرمایه داری برسیم بلکه به مضار آن وارد شدیم. بنده به دوستان گفته‌ام که خسته شدم که ابزارهای نجس اقتصاد سرمایه‌داری را در حوض کوثر اسلام می‌زنید و می‌گویید اسلامی شده. ما شدیم مسئول تطهیر این ابزارها.
وی در ادامه سخنرانی خود در جمع برخی اساتید دانشگاه امام صادق به رویکرد سوم در زمینه ی مطالعات اقتصاد اسلامی پرداخت و عنوان کردند: رویکرد سوم که کمتر مورد توجه قرار گرفته و امروز بعد از گذشت 3 دهه، اهمیت و ضرورت آن بیشتر معلوم شده این است که ما باید برویم به دنبال بازشناسی بانک به صورت خاص در اقتصاد اسلامی، و پیشینه ی این نهاد را در سیستم اقتصاد سرمایه داری که یک جایگاه خاص و یک تعریف خاص داشته مورد بررسی قرار دهیم و ببینیم که بانک در سیستم اقتصاد اسلامی چه جایگاه و تعریفی می‌تواند داشته باشد و باید به سمت تعریف چیزی به عنوان بانک اسلامی قدم گذاریم نه بانک بدون ربا.
بنده از 25 سال پیش به این نتیجه رسیدم که در حوزه‌های مختلف علوم انسانی نیاز به یک نظریه راهنما داریم. یک نظریه را به نام نظریه اندیشة مدون در اسلام تولید کردم این نظریه را سعی کردم در زمینه های مختلف در اقتصاد و مدیریت تطبیق دهم و کتاب ها و رساله های متعددی در این زمینه به چاپ رسیده است.
وی با اشاره به نظریه ی «اندیشه ی مدون در اسلام» خاطر نشان کرد که یکی از راههای شکل‌گیری و ورود به مطالعات علوم انسانی استفاده از این نظریه می‌باشد که سعی کرده خلا تئوریک حوزه ی مطالعاتی علوم انسانی اسلامی را پوشش دهد. این نظریه مفاهیم حوزه ی واقعیت را به مفاهیم حوزه ی اعتبار ارتباط می‌دهد.
«لازم به ذکر است، مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه السلام بر اساس منویات مقام معظم رهبری و براساس رسالت خود قصد برگزاری سلسله دوره های بانکداری اسلامی در دو سطح بنیادین و کاربردی را دارد که اولین دوره‌ی آن در هفته ی اول شهریور ماه در سالن شهید صدر این دانشگاه درحال برگزاری است.»