تفاوت‌ها و شباهت‌های قراردادهای فوروارد و سلف

جواد فلاح

مقدمه

در گزارش حاضر تلاش خواهد شد تا به تفاوت‌ها و شباهت‌های موجود میان قرارداد فوروارد و قرارداد سلفی که در آیین‌نامه معاملات شرکت بورس کالای ایران تعریف شده است، پرداخته شود. برای این منظور ابتدا قرارداد فوروارد و ویژگی‌های خاص آن معرفی خواهد شد و در ادامه تعریف اسلامی قرارداد سلف در کنار تعریف آن در آیین‌نامه معاملات بورس کالای ایران بیان خواهد شد. در انتها نیز به بیان تفاوت‌ها و شباهت‌های موجود بین قرارداد فوروارد و قرارداد سلفی که در بورس کالای ایران قابل معامله است، پرداخته خواهد شد.

قرارداد فوروارد

در قراردادهای فوروارد دو طرف مبادله در زمان حال از طریق مذاکره در مورد قیمت و زمان تحویل کالا در آینده توافق می‌نمایند . یعنی فروشنده تعهد می‌کند محصول خود را در آینده با قیمت توافقی زمان انعقاد قرارداد، تحویل دهد و خریدار (واسطه‌گر) نیز به پرداخت وجه کالا در زمان تحویل کالا با قیمت توافق شده در زمان انعقاد قرارداد متعهد می‌شود. اما برخلاف قراردادهای آتی ، مکانیزمی نظیر سپرده‌ی اولیه و تسویه روزانه برای الزام طرفین به ایفای تعهدات‌شان وجود ندارد که همین مساله مشکل اصلی قراردادهای فوروارد به شمار می‌رود. یعنی، این امکان وجود دارد که هر کدام از طرفین قرارداد، مفاد قرارداد را اجرا نکنند. به عنوان مثال اگر فروشنده به هنگام سررسید مشاهده کند که قیمت کالایی که به مبلغ مورد توافق در زمان انعقاد قرارداد فروخته است هم اکنون در بازار به میزان زیادی افزایش یافته و می‌تواند کالایش را به قیمتی بالاتر به فرد دیگری بفروشد، ممکن است به تعهدات خود عمل نکند. لذا قراردادهای فوروارد در عمل از ضمانت اجرایی کافی برخوردار نیستند و وجود ریسک نکول باعث ایجاد تفاوت بین قیمت قرارداد فوروارد و آتی می‌شود و به عبارت دیگر اگر ریسک نکول در قرارداد فوروارد از بین برود قیمت قرارداد فوروارد و آتی برابر خواهند شد.  البته طرفین مجازند برای کاهش ریسک نکول، در متن قرارداد تعهد نمایند در صورتی که تفاوت بین قیمت نقدی کالای معامله شده با قیمت توافق شده در قرارداد بیش از یک مقدار مشخص باشد، یکی از طرفین قرارداد که انگیزه نکول دارد مبلغ مشخصی را به عنوان ضمانت به طرف مقابل پرداخت نماید.

قراردادهای فوروارد در بازارهای فرابورس (OTC)  معامله می‌شوند . بازارهای فرابورس (OTC) برخلاف بورس‌ها ، از نظر فیزیکی مکان معینی ندارند. این بازارها به صورت شبکه‌ای مبتنی بر ارتباطات تلفنی و رایانه‌ای هستند که معامله‌گرانی را به همدیگر مرتبط می‌سازند که نمی‌توانند به طور حضوری با هم ارتباط برقرار کنند. در بازار فرابورس (OTC)، بیشتر معاملات بین موسسات مالی و یا بین یک موسسه مالی و شرکت مشتری آن، صورت می‌گیرد. معمولاً، مکالمات در بازارهای فرابورس ضبط می‌شوند و در دعاوی حقوقی یا در موارد اختلاف‌برانگیز بین معامله‌کنندگان، مورد استناد قرار می‌گیرند. شرایط قرارداد فوروارد را بورس تعیین نمی‌کند و معامله‌گران به راحتی می‌توانند در گفتگوی مستقیم با یکدیگر و در راستای رفع نیازهای خود به راه‌حل‌های بهینه برسند.

 
 قرارداد سلف

قرارداد سلف یکی از انواع قراردادهای اسلامی است که تعریف فقهی آن به روایت دکتر حجت‌الاسلام سید عباس موسویان که در سمینار ابزارهای مالی اسلامی مطرح گردید، عبارت است از :

"اگر در قرارداد بيع براي تحويل مبيع مدت تعيين شود معامله را بيع سلف يا سلم مي‏گويند و در آن شرايطي معتبر است:

1.        جنس و اوصاف مبيع بايد به گونه ‏اي توصيف شود که جهالت برطرف شود.

2.        مقدار مبيع از جهت وزن، پيمانه، عدد و ... معين باشد.

3.        سررسيد تحويل مبيع مشخص و مضبوط باشد.

4.        مشتري قبل از ترک مجلس کل ثمن را بپردازد.

5.        مکان تحويل مبيع را معين کنند.

6.        کالاي خريداري شده را، قبل از سررسيد، نمي‏توان فروخت، نه به خود فروشنده و نه به غير او، بعد از سررسيد فروش آن جايز است، به جنس ثمن اول باشد يا به غير آن، مساوي ثمن اول باشد يا نباشد، مادامي که مستلزم رباي معاملي نشود.

7.        درسررسيد اگر بايع به دلايلي چون نبودن کالا، نتواند مبيع را تحويل دهد، خريدار مخير است که معامله را فسخ کرده ثمن را پس بگيرد يا منتظر باشد تا بايع متمکن از پرداخت شود، خريدار نمي‏تواند بايع را ملزم به پرداخت قيمت کالا در سررسيد نمايد."

اما در بند 14 ماده 1 آیین‌نامه معاملات بورس کالای ایران قرارداد سلف به صورت زیر تعریف شده است :

"قرارداد سلف: قراردادي است كه براي خريد يا فروش يك فلز و تحويل در زمان مشخص در آينده و با قيمت معين منعقد مي‌شود و تمام بهاي آن، هنگام معامله پرداخت مي‌گردد. اين نوع قراردادها تا رسيدن موعد تحويل فلز، قابل معامله مجدد در بورس کالا نمي‌باشند."

وجوه اشتراک قرارداد فوروارد و قرارداد سلف

وجوه اشتراک قرارداد فوروارد با قرارداد سلفی که در آیین‌نامه معاملات بورس کالای ایران تعریف شده است عبارتند از:

1.        هر دو نوع قرارداد فوروارد و سلف توافق‌نامه‌ای برای خرید یا فروش دارایی در زمان معین در آینده و با قیمت مشخص هستند،

2.        در هر دو قرارداد فوروارد و سلف پرداخت مبلغ قرارداد توسط خریدار یک‌بار انجام می‌شود،

3.        در هر دو قرارداد فوروارد و سلف استاندارد خاصی برای موعد تحویل کالا وجود ندارد،

4.        اکثر قراردادهای فوروارد و سلف به تحویل فیزیکی منجر می‌شوند.

وجوه افتراق بین قرارداد فوروارد و قرارداد سلف

وجوه افتراق بین قرارداد فوروارد و قرارداد سلفی که در آیین‌نامه معاملات بورس کالای ایران تعریف شده است عبارتند از:

1.        قرارداد فوروارد در بازارهای فرابورس (OTC) انجام می‌شود در حالی که قرارداد سلف در رینگ معاملاتی بورس کالای ایران معامله می‌شود.

2.        در قرارداد فوروارد دو طرف در یک چانه‌زنی مستقیم مفاد قرارداد را تدوین می‌کنند در حالی که در قرارداد سلف عرضه‌کننده کالا شرایط خود را براساس ضوابط حاکم بر بورس کالای ایران تدوین می‌کند و خریدار دخالتی در تعیین شرایط قرارداد ندارد.

3.        قرارداد فوروارد بیشتر با هدف پوشش ریسک منعقد می‌شود در حالی که قرارداد سلف با هدف تامین مالی عرضه‌کننده در کنار پوشش ریسک منعقد می‌شود.

4.        در قرارداد فوروارد پرداخت مبلغ قرارداد توسط خریدار در تاریخ سررسید قرارداد انجام می‌شود در حالی که در قرارداد سلف پرداخت مبلغ فوق در زمان انعقاد قرارداد صورت می‌گیرد، بنابراین در قرارداد سلف به دلیل اینکه خریدار کل مبلغ قرارداد را در زمان عقد قرارداد به فروشنده پرداخت می‌کند، با هر انگیزه‌ای و تحت هر شرایطی امکان نکول قرارداد توسط فروشنده وجود ندارد، در حالی که در قرارداد فوروارد به دلیل اینکه هیچ پرداختی توسط طرفین در زمان انعقاد قرارداد صورت نگرفته است، فروشنده و خریدار با هر انگیزه‌ای امکان نکول قرارداد را دارند.

5.        در قرارداد فوروارد نیازی به استانداردسازی دارایی پایه و تدوین قوانین و رویه‌های گسترده نمی‌باشد ولی در قرارداد سلف، دارایی پایه باید مطابق با استانداردهای تعیین‌شده در امیدنامه درج و پذیرش کالا باشد.

6.        در زمان سررسید اگر قیمت توافق شده در قرارداد بیشتر از قیمت بازار باشد:

•         در قرارداد سلف با وجود اینکه خریدار انگیزه لازم برای نکول قرارداد را دارد ولی به دلیل اینکه در زمان عقد قرارداد کل مبلغ قرارداد توسط خریدار به فروشنده پرداخت شده است، امکان نکول قرارداد توسط خریدار وجود ندارد و از سوی دیگر فروشنده از بابت تغییرات قیمت، انگیزه‌ای برای نکول قرارداد ندارد.

•         در قرارداد فوروارد به دلیل اینکه در زمان عقد قرارداد هیچ وجهی توسط خریدار به فروشنده پرداخت نشده است، امکان و انگیزه نکول قرارداد به دلیل تغییرات قیمت، توسط خریدار وجود دارد و فروشنده از بابت تغییرات قیمت انگیزه‌ای برای نکول قرارداد ندارد.

7.        در زمان سررسید اگر قیمت توافق شده در قرارداد کمتر از قیمت بازار باشد:

•         در قرارداد سلف امکان و انگیزه نکول قرارداد توسط فروشنده از بابت تغییرات قیمت وجود دارد و امکان و انگیزه نکول قرارداد از بابت تغییرات قیمت توسط خریدار وجود ندارد.

•         در قرارداد فوروارد امکان و انگیزه نکول توسط فروشنده از بابت تغییرات قیمت وجود دارد ولی انگیزه نکول قرارداد از بابت تغییرات قیمت توسط خریدار وجود ندارد.

مآخذ:

-  مبانی مهندسی مالی و مدیریت ریسک، جان هال، ترجمه سجاد سیاح و علی صالح‌آبادی، بخش تحقیقات شرکت کارگزاری مفید، 1384

-    آیین‌نامه معاملات شرکت بورس کالای ایران

-    متن سخنرانی آقای دکتر سید عباس موسویان، سمینار آشنایی با ابزارهای مالی اسلامی، مورخ 1388/5/7، سالن همایش‌های مرکز مطالعات بهره‌وری نیروی انسانی

-         http://www.investorwords.com/2060/forward_contract.html

-         http://en.wikipedia.org/wiki/Forward_contract

منبع: معاونت اقتصادي و پشتيباني شرکت بورس کالای ایران، واحد مديريت مطالعات اقتصادي، برنامه‌ريزي و آموزش، شماره مسلسل: 88207.