تسهیلات مرابحه همراه با وثیقه

امیرعباس زینت بخش[1]

از آنجا که قرض گرفتن پول در بازار پولی بین بانکی (Interbank Money Market)  همراه با پرداخت بهره است، به این لحاظ نیاز به ابزارهای پولی مبرا از ربا برای تامین نقدینگی بانک‌های اسلامی به یک ضرورت تبدیل شد. در این راستا بانک‌های مرکزی اسلامی برای تحقق  و ایجاد بازارهای پولی بین بانکی اسلامی(Islamic Interbank Money Market)  به  ساختار سازی و ایجاد ابزارهایی مبتنی بر قوانین شریعت پرداخته اند. یکی از این ابزارها که اولین بار توسط بانک مرکزی امارات در ماه ژوئن 2011 مورد تایید و بهره برداری قرار گرفت و به تبع آن توسط دیگر بانک‌های مرکزی کشورهای اسلامی مانند مالزی مورد استفاده قرار گرفت، ابزار "تسهیلات مرابحه همراه با وثیقه" است که در ذیل به توضیح مکانیسم و جزئیات کار می‌پردازیم.

فرض کنید که یک بانک اسلامی نیاز به کسب 100 میلیون درهم پول نقد از بازارپول اسلامی امارات  دارد. بانک اسلامی به سراغ پلتفرم خزانه بانک مرکزی امارات رفته و تقاضای خود را همراه با جزئیات رسما اعلام می کند. در صورت تایید تقاضا، بانک مرکزی از طریق پلتفرم خزانه  نظر موافق خود را همراه با میزان سود مرابحه اعلام کرده و دستورات و راهنمایی های لازم برای انجام معامله کالا را ابلاغ می کند. در صورت پذیرش شرایط،  بانک متقاضی عقد "تسهیلات مرابحه همراه با وثیقه" را که به تایید کمیته هماهنگی شریعت بانک مرکزی امارات رسیده است، در همان ابتدای کار امضا می کند. شکل زیر گویای مراحل کار می باشد:

1. بانک مرکزی، بانک اسلامی را به عنوان عامل خود در خرید نقدی یک کالای مشخص به ارزش 100 میلیون درهم منصوب می کند.  پس از مشخص شدن کالا، بانک مرکزی وجه را به صورت نقدی از طریق بانک عامل به حساب فروشنده می ریزد و کالا بلا فاصله به ملکیت و قبض بانک مرکزی در می آید.

نکات:

قبل از پرداخت وجه از سوی بانک مرکزی به حساب بانک عامل، بانک مرکزی از بانک اسلامی برای تضمین پرداخت اصل و سود بیع مرابحه یک وثیقه به ارزش بیش از 100 میلیون درهم می گیرد و این وثیقه غالبا به صورت گواهی سپرده اسلامی و یا Islamic Certificate of Deposit می باشد که سررسید آن طولانی تر از سررسید تسهیلات مرابحه است و ناشر آن خود بانک مرکزی امارات است.

مسئولیت انتخاب و تعیین و ارتباط با فروشنده/ تامین کننده کالا به عهده بانک متقاضی تسهیلات است و بانک مرکزی در این کار دخالت نمی‌کند.

2. بانک مرکزی کالا را به بانک اسلامی به صورت نسیه همراه با سود می فروشد و در همان لحظه کالا به ملکیت و قبض بانک اسلامی در می آید. پرداخت وجه نسیه (همراه با سود) در پایان دوره به صورت یکجا توسط خریدار یعنی بانک اسلامی به فروشنده یعنی بانک مرکزی انجام می گردد. فرض کنیم بانک مرکزی میزان سود مرابحه را 4 درصد در نظر بگیرد و در مثال ذکر شده بانک اسلامی متقاضی 100 میلیون درهم برای 3 ماه است. بنا براین میزان دین بانک اسلامی به بانک مرکزی در پایان 90 روز 101 میلیون درهم خواهد بود.

نکات:

زمان تسویه حساب می تواند T+1 (در شرایط معمولی) و یا T+0 باشد که این به صلاحدید بانک مرکزی بستگی دارد.

تسهیلات اعطایی حداقل برای یک شب و حداکثر برای 90 روز است.

3. بانک اسلامی اقدام به فروش کالا به خریدار کالا به صورت نقدی به قیمت 100 میلیون درهم می کند و کالا به مالکیت و قبض خریدار جدید منتقل می گردد و بانک اسلامی پول مورد نیاز خود را به دست می آورد.

نکته:

بانک متقاضی تسهیلات در حقیقت با خریدار بر روی قیمت از قبل به توافق می رسد و حتی احتمال اینکه بتواند کالا را به بیش از 100 میلیون درهم بفروشد نیز هست. بنا بر این همه هماهنگی ها برای فروش و کسب حداقل 100 میلیون درهم قبل از مراجعه بانک متقاضی به پلتفرم خزانه بانک مرکزی امارات صورت می پذیرد.

 نکات پایانی:

الف) سازوکار فوق در ایران نیز به دلیل وجود بازار نقد شونده بورس کالا و انرژی  قابل اجرا می باشد و می تواند موجب همکاری بیشتر بازار پول و سرمایه گردد.

ب) ابزار فوق در شرایطی که یک بانک اسلامی امکان اخذ نقدینگی از سایر بانکها را ندارد و تنها گزینه بانک مرکزی است(Lender of last resort) مناسب می باشد. در اوضاع عادی "وکالت برای سرمایه گذاری"  ابزار رایج برای تامین نقدینگی بین بانکی اسلامی در امارات است.

سازوکار به این صورت است که بانکی که نیاز به نقدینگی دارد (بانک آ) با بانک اسلامی دیگر که اضافه نقدینگی دارد (بانک ب) وارد قرارداد "وکالت برای سرمایه‌گذاری" می گردد. "بانک ب" "بانک آ" را به عنوان وکیل در سرمایه گذاری پول خود در پرتفلیو دارایی‌های "بانک آ" منصوب می کند و به "بانک آ" می‌گوید انتظار من در این سرمایه گذاری مثلا 10 در صد است. "بانک آ" به "بانک ب" می گوید اگر بیش از 10 درصد به دست آوردم مال خودم و اگر شرایطی پیش آمد که احتمال سود کمتر از 10 درصد داده شد به تو اطلاع می دهم. اگر موافق بودی ادامه می دهیم وگر نه پول تو را بر می گردانم. دلیل وجود این ابزار را می توان در ماهیت محصولات سپرده‌گذاری بانک‌های اسلامی امارات یافت. سپرده گذاران برای سپرده گذاری یا می توانند عقد مضاربه و یا "وکالت برای سرمایه‌گذاری" را  انتخاب کنند. بانک اسلامی نیز از همین منبع برای منظور فوق استفاده می‌کند.

خوب است بانک‌های اسلامی در راستای سرمایه‌گذاری واقعی و اقتضایی کردن و مشروط کردن ماهیت سپرده ها حرکت جدی تری انجام دهند. قبول نوسان در سود پرداختی به سپرده گذاران (بسته به سود آوری پروژه ها)، این موقعیت را به بانک‌ها می‌دهد که در تولید واقعی و رشد اقتصادی به یک عامل فعال و تاثیرگذار تبدیل شوند. فضای فیکس کردن و تعهد پرداخت سود ثابت نه تنها استرس بیشتری بر روی دارایی های بانکها وارد می کند، بلکه بانکها را از اقتصاد واقعی دور می کند.